Ένα από τα ήθη και έθιμα του Πάσχα, της Λαμπρής όπως ονομάζουν οι Πόντιοι, είναι το Ταφικό έθιμο, που λαμβάνει χώρα τη δεύτερη μέρα του Πάσχα και φανερώνει την πίστη στη χριστιανική αντίληψη για την ανάσταση των νεκρών, τον σεβασμό και την τιμή για αυτούς.
Το έθιμο αυτό έχει τις ρίζες του στους αρχαίους χρόνους , συγκεκριμένα από τα αρχαία ταφικά έθιμα σχετίζεται με την "Ημέρα των χύτρων"[1]. Στα Υδροφόρια[2] (ημέρα της Πανσελήνου στα Ανθεστήρια[3]) ρίχνονταν άφθονα υγρά για να πιαστούν από αυτά οι νεκροί και να εισέρθουν πάνω κρατώντας το νερό σαν ένα σχοινί. Την ημέρα αυτή τάιζαν τους νεκρούς ρίχνοντας μέσα από τη χύτρα (τρύπα στη γη) υγρές ποίκιλες προσφορές περιμένοντας να ανταποδώσουν αυτή τη μεγάλη πανσπερμία στο πολλαπλάσιο. Αξίζει να σημειωθεί πως το Ποντιακό ταφικό έθιμο το βρίσκουμε σε αττική λευκή λήκυθο[4] που χρονολογείται περίπου στο 440 π.Χ., εκεί απεικονίζεται μια επίσκεψη σε τάφο (μια γυναίκα καταθέτει στον τάφο του νεαρού άνδρα κάνιστρο με προσφορές). Από τους αρχαίους χρόνους παρατηρούμε το έθιμο να ακμάζει στον Πόντο και να έρχεται στην Ελλάδα μετά την βάναυση εκδίωξη των Ποντίων από τις πατρογονικές τους εστίες.
Στο Πρωτοχώρι Κοζάνης οι Έλληνες του Πόντου συνεχίζουν τη μακραίωνη αυτή παράδοση τιμώντας τους νεκρούς τους. Τη δεύτερη μέρα του Πάσχα, αφού τελειώσει η Θεία Λειτουργία άπαντες, μικροί-μεγάλοι, συγκεντρώνονται στα μνήματα για να μεταφέρουν το Αναστάσιμο μήνυμα στους δικούς τους ανθρώπους, που έχουν φύγει από τη ζωή. Οι γυναίκες φέρνουν γλυκά και ποντιακά εδέσματα και αφού γίνει το τρισάγια από τον Ιερέα προσφέρονται σε όσους βρίσκονται εκεί και όλοι εύχονται "Σχωρεμένος να εν". Φίλοι και συγγενείς μιλούν για το νεκρό φέρνοντας στο μυαλό τους όσα πέρασαν μαζί του και είναι σαν ο ίδιος να βρίσκεται ανάμεσα τους. Αν ο νεκρός αγαπούσε το τραγούδι φίλοι του τραγουδούν πάνω από τον τάφο με τη συνοδεία της ποντιακής λύρας. Παλαιότερες μαρτυρίες μας λένε πως μετά το τρισάγιο συγγενείς και φίλοι άπλωναν μεγάλα τραπεζομάντηλα όπου τοποθετούσαν τα τρόφιμα και ακολουθούσε τραγούδι και χορός. Σίγουρα κάποιος που δεν έχει στενές σχέσεις με τον Ποντιακό Ελληνισμό μπορεί να το χαρακτηρίσει μακάβριο, αλλά αυτή η μέρα για εμάς αποτελεί μέρα Ανάστασης.
Σήμερα στο χωριό μας, η μέρα αυτή είναι μια πραγματική γιορτή όπου απανταχού Πρωτοχωρίτες έρχονται από πολλά μέρη της Ελλάδας για να τιμήσουν τους δικούς τους νεκρούς. Τα μικρά παιδιά τρέχουν χαρούμενα μέσα στα μνήματα παρακολουθώντας με ενδιαφέρον τις αυγομαχίες των μεγαλυτέρων. Οι ευχές, οι χειραψίες, τα χαμόγελα δίνουν και παίρνουν, εκεί κάπου θα αντικρίσεις και μάτια θλιμμένα, γεμάτα πόνο που όμως χάνονται μέσα στο κλίμα χαράς και ελπίδας που φέρει το μήνυμα της Ανάστασης του Κυρίου.
Ο καθένας μπορεί να καταλάβει πως για εμάς δεν είναι απλά ένα έθιμο αλλά τρόπος ζωής, είναι μια βαθιά γλυκιά νοσταλγία για όσους δεν βρίσκονται κοντά μας και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας. Φαίνεται, λοιπόν, πως εμείς οι Πόντιοι ήμασταν πάντα εξοικειωμένοι με το θάνατο, τον κάναμε δίστιχο ακόμα και την πιο δύσκολη στιγμή, τον τραγουδήσαμε στις πιο μαύρες στιγμές τις Ιστορίας μας.
Χριστός Ανέστη και Χρόνια Πολλά!
Έφη Κατσόγιαννου-Τριανταφύλλου
[1] Η Τρίτη μέρα της ετήσιας εορτής των Ανθεστηρίων όπου προσφέρονταν αγγεία με άνθη, μαγειρεμένα λαχανικά και πανσπερμία σιτηρών.
[2] Γιορτή που εορταζόταν την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων την ημέρα των Χυτρών προς τιμή όσων χάθηκαν στον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα.
[3] Μεγάλη Αρχαία Ελληνική ετήσια εορτή προς τιμή του θεού Διονύσου, τελούμενη στην Αττική και σε πολλές Ιωνικές πόλεις.
[4] τύπος ελληνικής αγγειοπλαστικής στα οποία χρησίμευαν για την τοποθέτηση ελαιόλαδου. Αποτελείται από ένα στενό σώμα, ένα λεπτό και μακρύ λαιμό και μια λαβή που συνδέει το λαιμό με το σώμα. Χρησίμευε για την τοποθέτηση ελαιόλαδου στον τάφο ανύπανδρων νεκρών. Οι αναπαραστάσεις που είχαν ήταν συχνά σκηνές καθημερινών δραστηριοτήτων ή τελετουργιών. Χρησίμευαν συχνά σε επικήδειες τελετουργίες, και γιαυτό είχαν επίσης απεικονίσεις επικήδειων ιεροτελεστιών, σκηνές απώλειας, αποχωρισμού ή και αναχώρησης.