Η Ποντιακή διάλεκτος - Πως διασώθηκε μέχρι σήμερα στον Ελλαδικό χώρο

Η Ποντιακή διάλεκτος - Πως διασώθηκε μέχρι σήμερα στον Ελλαδικό χώρο

του Βασίλη Γ. Χατζηθεοδωρίδη
Παιδαγωγού,

τ. Καθηγητή Παιδαγ. Ακαδημίας και Σχολής Νηπιαγωγών Θεσσαλονίκης

Οι Πόντιοι, όπως και όλοι οι Έλληνες της Ανατολής, από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης στην Ελλάδα και ειδικότερα μόλις άρχισαν να συνέρχονται κάπως από την τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής και τις διώξεις, τις ωμότητες και τις θηριωδίες της κεμαλικής Τουρκίας, άρχισαν να ασχολούνται ως άτομα στην αρχή και ως οργανωμένες θεσμικά κοινωνικές ομάδες (σύλλογοι) αργότερα, με ό,τι τους έδενε με τη ζωή και τις θρησκευτικές, ιστορικές και πολιτιστικές τους παραδόσεις στις αλησμόνητες πατρίδες τους. Ανάμεσά τους και οι ξεριζωμένοι και εν πολλοίς αποδεκατισμένοι Έλληνες Πόντου.

Η αρχή έγινε από τα εύκολα και τα ανώδυνα, όπως είναι το τραγούδι και ο χορός με μουσικά όργανα όπως η λύρα (η κεμεντζέ), το αγγείον ή το τουλούμ (ο άσκαυλος), η τσιρέ (η πίπιζα), το ταούλ (το νταούλι), και το χειλεύρ’ (η φλογέρα).

Και μόλις το επέτρεψαν οι οικονομικές τους δυνατότητες, άρχισε η προμήθεια ενδυμασιών, οι οποίες εκτός από τους χορούς χρησιμοποιήθηκαν και σε ποντιακές θεατρικές παραστάσεις.

Η πρώτη γενιά, έκανε το πρώτο και πολύ βασικό βήμα της σύνδεσης της με τη Νέα Πατρίδα. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και μέχρι την έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι μορφωμένοι σε ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ευρώπης και των άλλων ηπείρων, αλλά και πολλοί από τους κατόχους ανάγνωσης και γραφής Ποντίους, έγραψαν πολύ σημαντικά κείμενα σχετικά με την τρισχιλιετή ζωή, την ιστορία, τις παραδόσεις και γενικότερα τον πολιτισμό τους, σε βιβλία που εκδόθηκαν από τους ίδιους τους συγγραφείς, από συλλόγους, ιδρύματα, εκδοτικούς οίκους, και περιοδικά, όπως τα «Χρονικά του Πόντου» (1943-1946), και τα «Ποντιακά Φύλλα» (1935-1940).

Αμέσως μετά τον Πόλεμο, η δραστηριότητα αυτή συνεχίστηκε με εντονότερους ρυθμούς παράλληλα με την τιτάνια προσπάθεια επούλωσης των πληγών που προκάλεσαν η κατοχή και ο εμφύλιος.

Εμφανίζονται τα περιοδικά «Αρχείον Πόντου» (1928-σήμερα), της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών στην Αθήνα, του σημαντικότερου πνευματικού ιδρύματος του ποντιακού ελληνισμού και «Ποντιακή Εστία» (1950-σήμερα) του αείμνηστου Φ. Κτενίδη. Στο κτίσιμο της πνευματικής και πολιτιστικής υποδομής του χώρου δεν πρέπει να παραγνωρίζεται και η προσφορά των άλλων μέσων ενημέρωσης, όπως οι ατέλειωτες συζητήσεις για τους τόπους καταγωγής και τους προγόνους τους σε καθημερινή βάση, στο σπίτι, στο καφενείο, σε γλέντια και παρακάθια, σε ραδιοφωνικές εκπομπές, σε πανηγύρια και άλλες θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. Ας μη λησμονούμε κι ένα μεγάλο αριθμό εφημερίδων που κυκλοφόρησε και κυκλοφορεί ακόμη και μεταφέρει πολλά στοιχεία του πολιτισμού των Ποντίων μαζί με τον παλμό της καθημερινότητας.

Η δεύτερη γενιά (τα παιδιά των διωγμένων προσφύγων που γεννήθηκαν εδώ), κυρίως με την οικονομική άνεση που της παρείχε η ζωή από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, συνέχισε το έργο της πρώτης με καλύτερη οργάνωση πνευματικών και πολιτιστικών ιδρυμάτων μέσα και έξω από την Ελλάδα.

Υπάρχουν ακόμη ανάμεσά μας άνθρωποί της. Είναι αυτοί που συστηματοποίησαν και τεκμηρίωσαν τα πολιτισμικά στοιχεία (τη μουσική, το χορός, το τραγούδι, την ιστορία, τα έθιμα και τις παραδόσεις) με σπουδές και μελέτες σε ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα στην ημεδαπή και αλλοδαπή. Αύξησαν σημαντικά σε όγκο και ποιότητα τη συγγραφή και έκδοση θεατρικών έργων, την παραγωγή έργων μουσικής και την κυκλοφορία πλήθους ιστορικών, λογοτεχνικών και επιστημονικών βιβλίων.

Η Τρίτη γενιά των προσφύγων δικαιούται τον έπαινο και τον θαυμασμό μας, γιατί έχει αναπτύξει στο μέγιστο δυνατό βαθμό, σε έκταση και βάθος κάθε τομέα της επιστήμης από τη μια και κάθε τομέα της ποντιακής παράδοσης και του πολιτισμού από την άλλη.

Σε συνεργασία με τη δεύτερη γενιά, όλα δείχνουν πως θα καλύψει κι ένα κενό που αφορά την παράταση της ζωής της ποντιακής διαλέκτου.

Είναι γνωστό πως γραπτά κείμενα της διαλέκτου δεν βρέθηκαν στον Πόντο και τον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Μικράς Ασίας, πριν από την Μικρασιατική Καταστροφή.

Λογικά, τους ξεριζωμένους τους απασχόλησε από πολύ νωρίς η διάσωση της γλώσσας των προγόνων τους. Είδαν από την αρχή πως οι νέες συνθήκες της ζωής δεν ευνοούσαν τη διατήρησή της. Η μεγάλη ποικιλία από άποψη τόπου καταγωγής των Ελλήνων, όπως διαμορφώθηκε κυρίως από τις αρχές του περασμένου αιώνα, ήταν θέμα χρόνου να εξαλείψει σταδιακά τις διαλέκτους και τα γλωσσικά τους ιδιώματα. Τη θέση τους θα πάρει η ενιαία νεοελληνική γλώσσα, ακολουθώντας τους νόμους της φυσιολογικής εξέλιξης που ισχύουν σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ήξεραν ότι η ελληνική γλώσσα των Ποντίων, εκεί στις αλησμόνητες πατρίδες, ήταν μοιραίο να αντιστέκεται πολύ περισσότερο από εδώ σήμερα στο χρόνο, χωρίς να μπορεί ν’ αντισταθεί στη δημιουργία ιδιωμάτων, λόγω της μέχρι τότε γεωγραφικής απομόνωσης που επέβαλε η δυσπρόσιτη μορφολογία του εδάφους στις διάφορες περιοχές της Σινώπης, της Οινόης, της Πάφρας, της Αμισού, των Κοτυώρων, της Κερασούντας, της Αργυρούπολης, της Τραπεζούντας, της Σάντας, της Ματσούκας, του Όφεως, της Τρίπολης κ.ά.

Γνώριζαν επίσης ότι, μετά την κατάληψη της περιοχής από τους Μουσουλμάνους το 1461, η διατήρηση της γλώσσας τους συνδέθηκε άρρηκτα με τη διατήρηση της πολυτιμότερης αξίας της ζωής τους, την ελληνικότητα. Γι’ αυτό και την περιφρούρησαν με όλα τα μέσα και με κάθε θυσία.

Κάτω από νέες συνθήκες ζωής στην Ελλάδα, η «ημερομηνία λήξης» αυτού γλωσσικού θησαυρού που λέγεται ποντιακή διάλεκτος απασχόλησε τους Ποντίους πολύ έγκαιρα, από τις αρχές του Μεσοπολέμου, όταν εμφανίζονται τα πρώτα γραπτά κείμενα των ανθρώπων της πρώτης γενιάς.

Ακολούθησε ο πόλεμος, η κατοχή, ο εμφύλιος που άλλαξαν -όπως ήταν φυσικό-τις προτεραιότητες στις νέες ανυπέρβλητες ανάγκες του λαού μας.

Το πρόβλημα της επιμήκυνσης του βίου της διαλέκτου μετατοπίστηκε στη περίοδο μετά την έβδομη δεκαετία του προηγούμενου αιώνα.

Την απάντηση -κατ’ αρχάς- στο ερώτημα που αφορά το μέλλον της διαλέκτου έδωσε η σύσκεψη των μελών του «Πανελληνίου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών» με έδρα την Αθήνα, μέλη της οποίας είναι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, νηπιαγωγοί, δάσκαλοι, καθηγητές όλων των ειδικοτήτων, καθηγητές των Τ.Ε.Ι. και των πανεπιστημίων, που πραγματοποιήθηκε στην Κατερίνη το Μάιο 2009.

Ο έγκριτος γλωσσολόγος, Καθηγητής του Α.Π.Θ. Δημήτρης Τομπαΐδης, σε εμπεριστατωμένη εισήγησή του ανέλυσε τη δυσκολία βιωσιμότητα της όλο και λιγότερο ομιλούμενης διαλέκτου και έθεσε τον προβληματισμό ανεύρεσης τρόπων διδασκαλίας της.

Ακολούθησε συνάντηση εργασίας των μελών του Συνδέσμου το Μάιο του 2010 στην Κοζάνη, όπου έγιναν προκαταρκτικές σκέψεις για τη διατύπωση ενός πλαισίου παιδαγωγικών και διδακτικών αρχών πάνω στις οποίες μπορεί να θεμελιωθεί ένα σοβαρό βοήθημα διδασκαλίας της ποντιακής.

Συγκροτήθηκε 14μελής επιτροπή για τη σύνταξη ενός εγχειριδίου διδασκαλίας της διαλέκτου, οι λεπτομέρειες για τη συγγραφή του οποίου συμφωνήθηκε να συζητηθούν σ’ ένα εξάμηνο σε σχετική συνάντηση στη Δράμα.

Η συνάντηση έγινε στις 29 Νοεμβρίου 2010 στο ξενοδοχείο Κούρος της Δράμας, με τη φροντίδα του εκπαιδευτικού Διαμαντή Λαζαρίδη, επιτίμου Αντιπροέδρου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, όπου συζητήθηκε το θέμα επί 3 ώρες και αποφασίστηκε η συνέχιση των εργασιών την επομένη στο Σιδηρόνερο. Εκεί, σε ξενοδοχείο της περιοχής, πραγματοποιήθηκαν δύο 3ωρες συσκέψεις, κατά τη διάρκεια των οποίων διατυπώθηκαν πολύ ουσιαστικές απόψεις που κατέληξαν σε χρήσιμα συμπεράσματα

Η σύνταξη ενός εγχειριδίου για τη διδασκαλία της ποντιακής διαλέκτου είχε δρομολογηθεί σοβαρά και υπεύθυνα.

Η ετήσια Γενική Συνέλευση των μελών του Συνδέσμου στις 7 Μαΐου 2011, στη Θεσσαλονίκη αφιερώθηκε σε δύο σημαντικά θέματα:

α) στην ενημέρωση των μελών σχετικά με το διεθνές συνέδριο με τίτλο «Τρεις γενοκτονίες, μια στρατηγική που έγινε στην Αθήνα, 17,18 και 19 Σεπτεμβρίου 2010 και β) στη συγγραφή του εγχειριδίου για τη διδασκαλία της ποντιακής διαλέκτου.

Συγκροτήθηκε 12μελής επιτροπή αποτελούμενη από 3 υποεπιτροπές: Μια της Δυτικής Μακεδονίας με συντονιστή το Θεόδωρο Κωνσταντινίδη, Φιλόλογο, Δρα Κοιν. και Επιστημών Κοινωνικής Συμπεριφοράς, δεύτερη στην Κεντρική Μακεδονία με συντονιστή τον Πελαγίδη Στάθη, Φιλόλογο, ομότιμο Καθηγητή του Πανεπιστημίου της Δυτικής Μακεδονίας με έδρα τη Θεσσαλονίκη και τρίτη της Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, με συντονιστή το Βασίλη Γ. Χατζηθεοδωρίδη, Παιδαγωγό, τ. Καθηγητή Παιδαγωγικής Ακαδημίας και Σχολής Νηπιαγωγών Θεσσαλονίκης και  Σχολικό Σύμβουλο.

Τονίστηκε με έμφαση πως όλα τα μέλη του Συνδέσμου είναι εν δυνάμει συντελεστές και συμπαραστάτες στο έργο της επιλογής και συγκέντρωσης του σχετικού υλικού.

Συμφωνήθηκε να περιλαμβάνει το έργο 6-70 διδακτικές ενότητες, διαρθρωμένο προοδευτικά σε τρία επίπεδα των 2-24 ενοτήτων το καθένα. Συμφωνήθηκε ακόμη στη γλώσσα των κειμένων να επικρατεί το ιδίωμα της Χαλδίας (για λόγους που αναλύθηκαν επαρκώς), όπως διαμορφώθηκε από το Μεσοπόλεμο ως τη δεκαετία του 1980.

Κάθε διδακτική ενότητα αποτελείται από εισαγωγικό σημείωμα, αναφερόμενο στο 10-20 σειρές κείμενο που ακολουθεί και σχετικό λεξιλόγιο μετά από αυτό. Η ενότητα συμπληρώνεται με νοηματικές, ιστορικές, κοινωνιολογικές, συντακτικές και γραμματικές παρατηρήσεις και ασκήσεις και παρέχει δυνατότητες για παραπέρα συζητήσεις που σχετίζονται με την ιστορία και τον πολιτισμό του Πόντου.

Στις 12 Μαΐου, σε συνεδρίαση των μελών του Συνδέσμου, στη Θεσσαλονίκη ανακοινώθηκε από τον Πρόεδρο, Δρα Ιστορίας και Σχολικό Σύμβουλο Αντώνη Παυλίδη ότι εγχειρίδιο βρίσκεται στην τελική φάση για έκδοση.

Πρόκειται για έργο επιστημονικά άρτιο, θεμελιωμένο σε παιδαγωγικές αρχές και μεθόδους διδασκαλίας, επεξεργασμένο από εξέχοντες επιστήμονες των τριών βαθμίδων της ελληνικής Εκπαίδευσης.

Και τέλος, στις 3 Φεβρουαρίου 2013, στο Πνευματικό Κέντρο Κωνσταντινουπολιτών στην Αθήνα, παρουσιάστηκε το 330 σελίδων (17χ24cm) βιβλίο από τον Πρόεδρο και τη Γραμματέα του Συνδέσμου, καταξιωμένη Φιλόλογο Γεωργία Χαριτίδου, σε εκδήλωση του Νέου Κύκλου Κωνσταντινουπολιτών και του Οργανισμού Πολιτισμού και Αθλητισμού του Δήμου Αθηναίων.

Ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Ποντίων Εκπαιδευτικών, η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών και η Πανελλήνια Ομοσπονδία Ελλάδος χαιρετίζουν και εξάρουν με δηλώσεις τους το γεγονός και δηλώνουν απερίφραστα την υποστήριξή τους στην επιτυχία του εγχειρήματος.

Σημειώνεται ότι η περίοδος αυτή της διδασκαλίας της διαλέκτου με βάση το Εγχειρίδιο, χαρακτηρίζεται πιλοτική. Στο βιβλίο υπάρχουν παροράματα, σφάλματα και αστοχίες που καταγράφονται από τους διδάσκοντες, και που θα συστηματοποιηθούν και θα ταξινομηθούν από το Σύνδεσμο έτσι, ώστε με τη νέα έκδοση, να παραδοθεί στο ευρύ αναγνωστικό κοινό ένα έργο άξιο επί τέλους της υψηλής του αποστολής.

Ιδιαίτερη τιμή και χαρά επεφύλαξε στο Σύνδεσμο και κατ’ επέκταση στο Ελληνισμό του Πόντου η ένταξη της ποντιακής διαλέκτου σε Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα του Ιδρύματος Νεολαίας και δια Βίου Μάθησης (Ι.ΝΕ.ΔΙ.ΒΙ.Μ.) του Υπουργείου Παιδείας, σύμφωνα με το οποίο λειτουργούν ήδη σε 31 Δήμους της χώρας Τμήματα Διδασκαλίας της Ποντιακής από άτομα που πιστοποίησε το Υπουργείο με τη βοήθεια του Συνδέσμου. Πρόκειται για μαθήματα 150 ωρών 6ωρης διδασκαλίας την εβδομάδα.

Η Δράμα, με την αμέριστη συμπαράσταση του Δήμου Δράμας βρίσκεται στην πρωτοπορία του Προγράμματος με 5 τμήματα διδασκαλίας.

Εκφράζονται θερμές ευχαριστίες τόσο προς το Υπουργείο Παιδείας, όσο και προς το Δήμο Δράμας.