Άγιος Ευγένιος ο Τραπεζούντιος: Από την ιστορία στη σημειολογία του προτύπου

Άγιος Ευγένιος ο Τραπεζούντιος: Από την ιστορία στη σημειολογία του προτύπου

του Θεοδόση Κυριακίδη*

Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α’. Τῆς ἐρήμου πολίτης.
Τραπεζοῦντος τὸν γόνον καὶ θερμὸν ἀντιλήπτορα, καὶ τοῦ πάντων Δεσπότου στρατιώτην περίδοξον, Εὐγένιον τὸν μέγαν Ἀθλητήν, τιμήσωμεν ἐν ὕμνοις οἱ πιστοί· ἀπὸ πάσης γὰρ λυτροῦται ἐπιφορᾶς, τοὺς πίστει ἀνακράζοντας· δόξα τῷ δεδωκότι σοι ἰσχύν, δόξα τῷ σὲ στεφανώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διὰ σοῦ, πᾶσιν ἰάματα.

Ο Άγιος Ευγένιος είναι ο πολιούχος Άγιος της Τραπεζούντας και γι’ αυτό επονομάζεται ο Τραπεζούντιος. Ο Άγιος συνδέεται με την πόλη στην οποία γεννήθηκε, έζησε, δίδαξε ή μαρτύρησε και οι πιστοί είναι περήφανοι για την καταγωγή του αναφέροντας συνεχώς την πόλη της καταγωγής του. Τόσο τα δυο απολυτίκια, (Τραπεζοῦντος τὸν γόνον) όσο το Κοντάκιο και το Μεγαλυνάριο (Ἄνθος Τραπεζοῦντος) αναφέρουν την αγιοτόκο και αγιοτρόφο Τραπεζούντα. Οι Τραπεζούντιοι, αλλά και ευρύτερα οι Πόντιοι είναι περήφανοι για την καταγωγή του Αγίου, που δόξασε την Εκκλησία και μαρτύρησε για την πίστη του.

Στον Πόντο τη σταδιακή εξάπλωση και εδραίωση του αρχέγονου χριστιανισμού, με όλες τις πρόσκαιρες δογματικές και θεολογικές αποκλίσεις, ακολούθησαν οι διωγμοί των ειδωλολατρών αυτοκρατόρων. Σ’ όλη την επικράτεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας εξαπέλυσαν δριμύτατους διωγμούς στους πρεσβευτές της χριστιανικής πίστης. Η εκδικητική αυτή μανία των ειδωλολατρών δεν μπορούσε παρά να ξεσπάσει και στη ρωμαϊκή επαρχία της Τραπεζούντας. Στην περιοχή της Τραπεζούντας και του Ευξείνου Πόντου, όπου ο χριστιανισμός διαδόθηκε πολύ νωρίς, μόλις στον πρώτο αιώνα από τον Απόστολο Ανδρέα, είχαν δημιουργηθεί ήδη κάποιες μικρές αλλά αξιόλογες ομάδες χριστιανών.

Οι άγιοι μάρτυρες Ευγένιος, Κανίδιος, Ουαλεριανός και Ακύλας καταγόταν από ευσεβείς οικογένειες της Τραπεζούντας. Στα χρόνια τους βασίλευαν οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες Διοκλητιανός και Μαξιμιανός (286-305), οι οποίοι είχαν εξαπολύσει δριμύτατους διωγμούς εναντίον των χριστιανών. Στην Τραπεζούντα διορισμένος διοικητής της Ανατολής ήταν ο Λυσίας και επί της εποχής του λατρευόταν με ιδιαίτερη τιμή από τους εθνικούς Τραπεζούντιους ο εξελληνισμένος θεός της Ανατολής Μίθρας. Στην Τραπεζούντα είχε διαδοθεί τόσο πολύ η λατρεία του θεού Μίθρα που θεωρούνταν ο πολιούχος της πόλης. Προς τιμή του δε είχανε χτίσει στο ύψωμα της Τραπεζούντας, που αργότερα πήρε το όνομα του από τη θεότητα αυτή, το Μίθριο όρος, λαμπρό βωμό με άγαλμα. Το Μίθριο όρος είναι το γνωστό σε μας σήμερα Πόζ-Τεπε.

Ο Ευγένιος, που είχε ασπασθεί τον χριστιανισμό, αποφάσισε μαζί με τους συναθλητές του Ουαλεριανό και Κανίδιο, να καταστρέψουν το άγαλμα και το βωμό του Μίθρα.

Πράγματι οι τρεις συναθλητές κατέστρεψαν το βωμό του Μίθρα και για να μη συλληφθούν οι μεν Ουαλεριανός και Κανίδιος κατέφυγαν στα βουνά της Χαλδίας, ενώ ο Ευγένιος κρύφτηκε στο «σπήλαιο των ακανθών», που βρισκότανε δίπλα στο πατρικό του σπίτι. Όταν την επόμενη μέρα οι κάτοικοι είδαν τον κατεστραμμένο ναό, απέδωσαν την πράξη αυτή στον Ευγένιο και τους συναθλητές του, ενώ ο Λυσίας διέταξε αμέσως να τους φέρουν ενώπιον του για να τιμωρηθούν. Από τις έρευνες που διεξήγαν, ένας κάτοικος με το όνομα Ακύλας, χωρίς να γνωρίζει για ποιο λόγο τους αναζητούσαν υπέδειξε στους στρατιώτες την κρυψώνα του Ουαλεριανού και του Κανίδιου. Όταν πράγματι οι στρατιώτες συνέλαβαν τους δυο χριστιανούς, ο Ακύλας μετανιωμένος που τους υπέδειξε την κρυψώνα τους, δήλωσε και αυτός ευθύς αμέσως τη χριστιανική του πίστη. Αυτή του η πράξη είχε ως αποτέλεσμα να αλυσοδεθεί και ο ίδιος και να οδηγηθεί στη φυλακή μαζί με τους υπόλοιπους. Τους παρουσίασαν όλους μαζί μπροστά στο Λυσία, ο οποίος προσπάθησε αρχικά να τους μεταπείσει με υποσχέσεις και απειλές. Οι τρεις νέοι πλήρωσαν την επιμονή τους στη χριστιανική πίστη αρχικά με φρικτά βασανιστήρια.

Λίγο αργότερα εντοπίστηκε και ο Ευγένιος και τον παρουσίασαν μπροστά στο Λυσία. Προσπαθώντας να τον μεταπείσει ο Λυσίας αντιμετώπισε την αδιάλλακτη στάση του Ευγενίου, ο οποίος όχι μόνο παραδέχτηκε ότι αυτός κατέστρεψε το βωμό του Μίθρα, αλλά επιπλέον άρχισε να κηρύττει ανοιχτά το χριστιανισμό. Ο Λυσίας οργισμένος από τη στάση αυτή του Ευγένιου διέταξε φρικτά βασανιστήρια. Ούτε ο Ευγένιος αλλά ούτε και οι τρεις συναθλητές του ήταν διατεθειμένοι να υπακούσουν στις εντολές του. Επιπλέον, επειδή κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων οι πληγές των μαρτύρων θεραπεύονταν με θαυματουργικό τρόπο, για να μην κερδίσουν κι άλλους οπαδούς στο Χριστιανισμό, ο Λυσίας διέταξε τον αποκεφαλισμό του Κανίδιου, του Ουαλεριανού και του Ακύλα. Τελικά, στις 21 Ιανουαρίου ο Λυσίας διέταξε το μαστίγωμα και τον αποκεφαλισμό του Αγίου Ευγενίου. Ο πρώτος ναός του Αγίου Ευγενίου, που χτίστηκε προς τιμή του, βρισκόταν κοντά στο πατρικό του σπίτι. Ο Ιουστινιανός σεμνύνονταν τόσο πολύ τον Άγιο Ευγένιο, ώστε έδωσε το όνομα του στο υδραγωγείο της πόλης.

Η Μονή του Αγίου Ευγενίου υπήρξε κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1204-1461) ένας από τους σημαντικότερους ναούς της πόλης στον οποίο η αυτοκρατορική οικογένεια στέφονταν, παντρεύονταν, μόναζε, αλλά και θάβονταν. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι οι μεσαιωνικές πηγές και ιδίως το Χρονικό του Πανάρετου αναφέρεται κυρίως στα δυο κατεξοχήν θρησκευτικά κέντρα της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών, δηλαδή στη Μονή του Αγίου Ευγενίου, του πολιούχου της Τραπεζούντας, και στη Μονή της Παναγίας της Χρυσοκεφάλου. Εσωτερικά και εξωτερικά ο ναός ήταν διακοσμημένος με τοιχογραφίες, όπου απεικονίζονταν εκτός των αγιογραφικών παραστάσεων οι Μεγάλοι Κομνηνοί της Τραπεζούντας.
 

Ο Ιερός Ναός του Αγ. Ευγενίου στην Τραπεζούντα όπου σήμερα λειτουργεί ως τζαμί

Η φήμη και η λατρεία του Αγίου Ευγενίου ήταν τόσο διαδεδομένη στην Τραπεζούντα, ώστε κατά τη διάρκεια της γιορτής του συγκεντρώνονταν χιλιάδες προσκυνητές. Στα πανηγύρια, που γίνονταν προς τιμή του Αγίου Ευγενίου, συμμετείχε όλος ο τοπικός πληθυσμός με κάθε επισημότητα και περιγράφονται λεπτομερώς από τον Ιωσήφ Λαζαρόπουλο. Το όνομα Ευγένιος ήταν πολύ διαδεδομένο στην Τραπεζούντα. Ενδεικτικό είναι ένα περιστατικό που σώθηκε σε μια ανώνυμη αφήγηση θαυμάτων του Αγίου Ευγενίου: «Δίκης τινός κινηθείσης εν τη Βασιλεύουσι πόλει επί του σακελλίου του Γοργοπλούτου, παρήχθησαν μάρτυρες της δίκης έμποροι από Τραπεζούντος, και ερωτηθέντες ειπείν τα ονόματα αυτών, τρεις επιτοαυτό ευρέθησαν καλούμενοι Ευγένιοι. Δια δε την κινηθείσαν δίκην δήθεν ομνύοντες ωνόμαζον τον άγιον Ευγένιον. Ο δε του σακελλίου στοχασμόν ώσπερ ποιησάμενος, ότι και τα ονόματα των Τραπεζουντίων Ευγένιοι καλούνται και πάλιν επομνύουσιν ουδένα άλλον άγιον, ει μη Ευγένιον, εν εκπλήξει γεγονώς ηρώτα τους συγκαθεζομένους λέγων: «Θαυμάζω, πώς οι Τραπεζούντιοι ουδένα έτερον εκ πάντων των αγίων ονομάζουσι, ει μη μόνον τον Άγιον Ευγένιον, και οι πλείστοι δε αυτών Ευγένιοι καλούνται».

Για το μαρτύριο και τα θαύματα του Αγίου Ευγενίου και των συναθλητών έχουν γράψει μεταξύ άλλων ο τραπεζούντιος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννης Ξιφιλίνος, ο λόγιος τραπεζούντιος Κωνσταντίνος Λουκίτης και ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Ιωσήφ Λαζαρόπουλος. Σώζονται δε σε ευάριθμα χειρόγραφα της Ελλάδας, του Αγίου Όρους και του εξωτερικού. Τελευταία κριτική έκδοση όλων αυτών των κειμένων πραγματοποίησε ο Jan Olof Rosenqvist από την αγιογραφική συλλογή του Αγίου Ευγενίου του Κώδικα 154 της Μονής Διονυσίου του Αγίου Όρους.

Ο Μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος Φιλιππίδης, μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Αθηνών, σημειώνει ότι «επείχεν ο άγιος την αυτήν θέσιν και τιμήν, ην είχεν εν Θεσσαλονίκη ο πολιούχος αυτής μεγαλομάρτυς Δημήτριος, ομοιάζων αυτώ κατά τα θαύματα, το ζωηρόν βλέμμα, την εκπεμπομένην εκ της όψεως αυτού γαλήνην και την ανάβλυσιν του μύρου εκ της μυρορόου σορού».

Ο ναός και η μονή του Αγίου Ευγενίου στην Τραπεζούντα ενισχύθηκε από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες καθώς και τους αυτοκράτορες της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Μάλιστα ο πρώτος αυτοκράτορας της Τραπεζούντας ο Αλέξιος Α΄ (1204-1222), αμέσως μόλις ίδρυσε την Αυτοκρατορία του, στέφθηκε συμβολικά στο ναό του Αγίου Ευγενίου.

Εξάλλου στη μονή του Αγίου Ευγενίου πρωτολειτούργησε η φημισμένη αστρονομική σχολή της Τραπεζούντας με τους φημισμένους αστρονόμους και μαθηματικούς Κωνσταντίνο Λουκίτη, Γρηγόριο Χιονιάδη και τον ιερέα Μανουήλ. Σε μια εσωτερική αυτοκρατορική διαμάχη για την κατάληψη της εξουσίας, ο ναός καταστράφηκε το 1340 και έτσι η αστρονομική σχολή μεταφέρθηκε στο ναό της Αγίας Σοφίας. Ο ναός του Αγίου Ευγενίου αποκαταστάθηκε στα χρόνια του σημαντικότερου τραπεζούντιου αυτοκράτορα Αλεξίου Γ΄(1349-1390). Ο ίδιος άλλωστε στέφθηκε αυτοκράτορας στο ναό αυτό την ημέρα της εορτής του Αγίου Ευγενίου στις 21 Ιανουαρίου 1349 και στον ίδιο ναό παντρεύτηκε τη Θεοδώρα Κατακουζηνού στις 20 Σεπτεμβρίου του 1351.

Μετά την άλωση της Τραπεζούντας το 1461, ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ μετέτρεψε το ναό του Αγίου Ευγενίου σε τζαμί και πήρε το όνομα τέμενος της νέας ή πρώτης Παρασκευής (Yeni Cuma), επειδή προσευχήθηκε εκεί ο σουλτάνος την πρώτη Παρασκευή μετά την άλωση της Τραπεζούντας. Οι τοιχογραφίες του ναού καλύφθηκαν με κονίαμα ενώ οι χριστιανοί εκδιώχθηκαν στα εξώτειχα.

Η λαϊκή αφήγηση έχει διασώσει πλήθος θαυμάτων του Αγίου Ευγενίου που έσωσαν την πόλη της Τραπεζούντας από επιδρομές και ασθένειες, αλλά η ευεργετική του παρέμβαση διασώζεται και σε διηγήσεις θαυμάτων μεμονωμένων προσώπων. Το γεγονός αυτό των θαυμάτων ενδυνάμωσε την πίστη του και τη λατρεία των κατοίκων της Τραπεζούντας προς τον Άγιο Ευγένιο.

Εξάλλου και τα νομίσματα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας είχαν τη μορφή του Αγίου Ευγενίου. Ο τύπος αυτός των νομισμάτων, που στη μια πλευρά είχε τη μορφή του αυτοκράτορα, που έκοψε το νόμισμα και στην άλλη πλευρά είχε τη μορφή του πολιούχου άγιου, ήταν ο τύπος των νομισμάτων που καθιερώθηκε στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας με ελάχιστες εικονογραφικές παραλλαγές.

Η γιορτή του Αγίου Ευγενίου εορταζόταν την 21η Ιανουαρίου ημέρα του μαρτυρίου του. Από τον 9ο αιώνα όμως, την εποχή της αρχιερατείας του τραπεζούντιου Αθανασίου Δαιμονοκαταλύτη, καθιερώθηκε να γιορτάζεται και η ημέρα των γενεθλίων του που είναι στις 24 Ιουνίου.

Στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους σώζεται ένα εξαίσιο καλλιτεχνικό χειρόγραφο του 1346 που βρισκόταν στη Μονή του Αγίου Ευγενίου, ενώ στη Μονή Διονυσίου υπάρχει μια τοιχογραφία του Αγίου.

Το 1916 χρονιά κατά την οποία η Τραπεζούντα καταλήφθηκε από ρωσικά στρατεύματα διοργανώθηκε αρχαιολογική αποστολή με συντονιστή τον ακαδημαϊκό Θεόδωρο Ουσπένσκι. Εκτός των άλλων ναών στην Τραπεζούντα η αποστολή εργάστηκε και στο ναό του Αγίου Ευγενίου. Οι Ρώσοι επιστήμονες βρήκαν στο άγιο βήμα του ναού οστά σκεπασμένα από μια πλάκα. Ο Ουσπένσκι υπέθεσε ότι αυτά ανήκαν στον Άγιο Ευγένιο και τους συναθλητές του, τα οποία οι μοναχοί της Μονής μετακόμισαν από τη λάρνακα και τα έκρυψαν από τους Τούρκους στο ιερό βήμα του ναού. Ο ίδιος αναφέρει ότι παρέδωσε τα οστά στη Μητρόπολη Τραπεζούντας, γεγονός που διαψεύδεται από τον Μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο. Ο Ουσπένσκι του απέκρυψε την εύρεση των λειψάνων και πιθανολογείται ότι φυγαδεύτηκαν στη Ρωσία. Γνωρίζουμε μόνο ότι η λειψανοθήκη του Αγίου Κανίδιου, που περιέχει το χέρι του, μεταφέρθηκε το 1924 στο χωριό Λιποχώρι της Έδεσσας. Επίσης, ένα μέρος από το λείψανο του Αγίου Ευγενίου σώζεται στον μητροπολιτικό ναό της Καλαμαριάς.

Ο ποντιακός Ελληνισμός τίμησε και συνεχίζει να τιμά κάθε χρόνο τη μνήμη του πολιούχου του Αγίου Ευγενίου του Τραπεζούντίου και να εμπνέεται από την θαυματουργική του δράση. Αυτή η τιμή στο σύμβολο αυτό του Ποντιακού Ελληνισμού μας οδηγεί στο δεύτερο μέρος αυτής της ομιλίας και ας δούμε πώς μπορεί και γιατί πρέπει ο Άγιος Ευγένιος να λειτουργεί ως πρότυπο, ή πιο σωστά, ως ένα από τα πρότυπά μας.

Το πρότυπο δηλώνει μια κίνηση, έναν δυναμισμό. Αυτή η κίνηση είναι η μίμηση του προτύπου. Και σε τι μας καλεί να τον μιμηθούμε ο Άγιος Ευγένιος; Αυτό που μας θυμίζει εναργώς ο βίος του Αγίου είναι η ξεκάθαρη αντίδραση στα δεσμά του ψεύδους, που ενδυόμενα έναν αληθοφανή μανδύα- επιχειρούν να μας παρασύρουν στον όλεθρο και την καταστροφή. Αυτά τα δεσμά λοιπόν, αυτά τα είδωλα, μας καλεί ο Άγιος να σπάσουμε και να ελευθερώσουμε έτσι την ύπαρξη μας από τα βαρίδια της ψευτιάς του ολοκληρωτισμού και της αφομοίωσης.

Ας φανταστούμε τη λατρεία του Μίθρα εκείνης της εποχής ως μια θρησκεία που προσπαθούσε να επικρατήσει και να καταστεί η μοναδική θρησκεία του γνωστού τότε κόσμου. Ας φανταστούμε τώρα την ισοπεδωτική λειτουργία της παγκοσμιοποίησης. Είναι ο στραγγαλισμός των ιδιαίτερων πολιτισμικών στοιχείων των διαφόρων εθνοτοπικών ομάδων. Πού είναι η ομορφιά του ψηφιδωτού που δημιουργούν οι διάφοροι πολιτισμοί των λαών; Αντί μιας ποικιλομορφίας στην σημερινή πραγματικότητα έχουμε έναν τρόπο ντυσίματος, μια διατροφή, μια γλώσσα κοινής συνεννόησης -η σημερινή lingua franca είναι τα αγγλικά-, στο διαδίκτυο τείνουν να κυριαρχήσουν τα greeklish, μια επικίνδυνη παγίδα στην οποία πέφτουμε συχνά. Τα οικονομικά κίνητρα πάνω στα οποία είναι δομημένη η λειτουργία της παγκοσμιοποίησης δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για πνευματικές ευαισθησίες και μάλιστα διαφορετικών πολιτισμών.

Από την άλλη μεριά ας αναλογιστούμε τώρα για λίγο ποια είναι τα σύγχρονα πρότυπα που προβάλλονται ως αξίες ικανές να νοηματοδοτήσουν τη ζωή μας. Τραγουδιστές, ηθοποιοί, ποδοσφαιριστές, τελευταία και μάγειρες. Χωρίς να υποβαθμίζει κανείς τη σημασία και την κοινωνική λειτουργία της κάθε εργασίας, δεν μπορεί να θεωρεί ότι οι παραπάνω μπορούν να γίνουν οι οδοδείκτες για την πορεία μιας κοινωνίας. Με άλλα λόγια έχουν χαθεί σήμερα τα πρότυπα του πνευματικού κόσμου, της επιστήμης και της τέχνης, όπου η κατάκτηση μιας θέσης στην κοινωνία δεν είχε να κάνει με την κατάκτηση μιας θέσης στο πανεπιστήμιο για παράδειγμα. Ποιος δεν έχει άλλωστε αγανακτήσει με το νεποτισμό που κυριαρχεί στο ελληνικό πανεπιστήμιο σήμερα; Μιλάμε για πρότυπα που διδάσκουν ένα τρόπο ζωής, που σου μαθαίνουν ότι για να πετύχεις έναν σκοπό θέλει κόπο και χρόνο, πρότυπα που σου μαθαίνουν ότι χρειάζεται επιμονή και υπομονή, τόλμη και ευγένεια στους τρόπους, χωρίς να απαιτείς, ούτε όμως και να επαιτείς. Πρότυπα που σου μαθαίνουν το θάρρος αλλά όχι το θράσος. Πρότυπα λοιπόν που μας μαθαίνουν πώς να γινόμαστε χρήσιμοι στην κοινωνία και στον συνάνθρωπο μας. Τέτοιο πρότυπο μπορεί να αποτελέσει ο Άγιος Ευγένιος.

Εάν αποδεχτούμε την πρόκληση που συμβολίζει το πρότυπο, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Άγιος Ευγένιος, σημαίνει ότι μεταστρέφουμε τη στοχοθεσία και τον τρόπο της ζωής μας. Γινόμαστε και εμείς αγωνιστές της αλήθειας. Ουσιαστικά δηλαδή όλες οι αξίες που πηγάζουν από το πρότυπο εγκεντρίζονται στην καθημερινότητα μας.

Αφού λοιπόν η μίμηση του προτύπου μπορεί να μας οδηγήσει ψηλότερα, τότε γιατί δεν ακολουθούμε αυτούς τους νέους κανόνες ζωής που πηγάζουν από αυτά τα σύμβολα; Απλούστατα, γιατί ο επικείμενος ενστερνισμός μιας ανάλογης με το πρότυπο μας ζωής, σημαίνει ότι πρέπει να ξεβολευτούμε. Πρέπει να κουραστούμε και πρέπει συνεχώς ν’ αγωνιζόμαστε. Εμείς όμως έχουμε μάθει στην ευκολία και στη βόλεψη. Λέμε στον εαυτό μας «μην αμφισβητείς το σύστημα». «Μην θυσιάζεσαι για τις απόψεις σου, ή για μια ανώτερη ιδέα», «εσύ θα σώσεις τον κόσμο, άσε να το κάνουν άλλοι», και άλλα τέτοια.

Δυστυχώς όμως το διακύβευμα γι’ αυτήν την βόλεψη είναι πολύ σημαντικότερο απ’ αυτό που μπορούμε ή προσπαθούμε να αντιληφθούμε. Το διακύβευμα της αποσιώπησης των προκλήσεων που μας δίνουν πρότυπα σαν το Άγιο Ευγένιο είναι το χάσιμο της πραγματικής ζωής, είναι μια τεράστια απώλεια οντολογικών διαστάσεων. Ακριβώς, όμως, επειδή δεν είναι μια απτή αισθητή πραγματικότητα δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό. Και το ότι δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό ή δεν είναι άμεση αυτή η απώλεια, είναι ίσως μια δικαιολογία για να μην αλλάζουμε. Είναι όμως το σαράκι μέσα μας που μας τρώει σιγά-σιγά και το αντιλαμβανόμαστε, όταν είναι πλέον πολύ αργά.

Έχει κανείς καμιά αμφιβολία πως της οικονομικής κρίσης προηγήθηκε μια υφέρπουσα και γι’ αυτό χρόνια, κρίση ηθική, πνευματική και πολιτική; Μια κρίση αξιών και προτύπων;

Ποιο είναι, όμως, το βαθύτερο αίτιο για την κρίση του σύγχρονου μοντέλου ζωής, τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες; Ο Berdyaev, ένας θεολόγος και φιλόσοφος των αρχών του προηγούμενου αιώνα το έθεσε ξεκάθαρα, όταν ο ίδιος στεκόταν με απογοήτευση μπροστά στις αμετροέπειες της δικής του εποχής. «Ο άνθρωπος, έτσι που τον ξέραμε, έπαψε να είναι όχι μόνο μια υπέρτατη αξία, αλλά μια οποιαδήποτε αξία» σημείωνε ο φιλόσοφος.

Πράγματι, σήμερα έχουμε απαξιώσει τον άνθρωπο χάριν μιας ολοένα και πιο καταστροφικής ανάπτυξης. Το παράδειγμα του Αγίου Ευγενίου είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Μας καλεί να ορθώσουμε το ανάστημα μας στη σημερινή ισοπεδωτική ειδωλολατρία της παγκοσμιοποίησης και της ειδωλοποίησης του χρήματος ως μοναδικής αξίας στη σύγχρονη κοινωνία. Πρέπει να πείσουμε την κοινωνία ότι ρυθμιστές της ζωής μας δεν είναι μόνο οι οικονομικές αξίες. Γι’ αυτό πρέπει ν’ αναδείξουμε τις αξίες πολιτισμού που ενυπάρχουν στην παράδοσή μας. Όχι για ν’ αυτοδικαιωνόμαστε, αλλά γιατί πραγματικά αυτές οι αξίες του πολιτισμού μας είναι πανανθρώπινες και οικουμενικές.

Θεσμοί όπως η αργατεία, η συνοχή για την επίτευξη ενός κοινού στόχου, η αγάπη για την πατρίδα, ο σεβασμός στους ηλικιωμένους, οι τράπεζες αίματος των σωματείων, που δηλώνει το ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο, η διατροφική αξία της ποντιακής κουζίνας, η αγάπη για την πρόοδο και τα γράμματα, ή στήριξη των οικονομικά ή και ψυχολογικά αδύναμων αδελφών μας είναι στοιχεία που ενυπάρχουν στον πολιτισμό μας και πρέπει να τα ξαναφέρουμε στην επιφάνεια. Είναι αυτή η μοναδική αίσθηση του ν’ ανήκεις σε μια μεγάλη οικογένεια που μοιράζεται το ίδιο αξιακό σύστημα, τα ίδια ιδανικά ακόμη και τους ίδιους καημούς. Το ζητούμενο λοιπόν σήμερα είναι ν’ ανακαλύψουμε εκ νέου τις αξίες πολιτισμού στην παράδοση των προγόνων μας.

Ναι του πρέπει η τιμή του Αγίου Ευγενίου. Οφειλόμενη η τιμή και προσκύνησις. Όμως η πραγματική τιμή του Αγίου είναι, όταν εμείς καθημερινώς είμαστε έτοιμοι να εξυψωθούμε στο ύψος των προτύπων μας και ποθούμε να τα μοιάσουμε. Αυτό σημαίνει να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία του προτύπου, να εξοπλιστούμε με δύναμη και κουράγιο για να είμαστε πάντοτε έτοιμοι για μια ομολογία και τέλος να πράξουμε συμφώνως με τις αξίες που το πρότυπο ορίζει. Σήμερα οι πολιτιστικοί φορείς έχουν μια σημαντική υποχρέωση. Αυτή η υποχρέωση συνίσταται στο ν’ αναδείξουν τις αξίες πολιτισμού που υπάρχουν στην παράδοση μας και να τις επαναφέρουν στο προσκήνιο.

Όπως λοιπόν ο Άγιος Ευγένιος έσπασε τα είδωλα της παγκοσμοιοπημένης θρησκείας εκείνης της εποχής, έτσι και εμείς κρατώντας τις παραδόσεις μας και τον ιδιαίτερο πολιτισμό μας καλούμαστε να σπάσουμε τα ασφυκτικά δεσμά της παγκοσμιοποίησης και της ισοπεδωτικής αφομοίωσης των διαφορετικών παραδόσεων καθώς και της ειδωλοποίησης του χρήματος. Η πολύ όμορφη γιορτή που διοργανώθηκε σήμερα εδώ στους Σιταγρούς δεν είναι τίποτα άλλο από μια υπόσχεση ότι με τη βοήθεια του πολιούχου Αγίου των Ποντίων, του Αγίου Ευγενίου του Τραπεζουντίου, ο ποντιακός πολιτισμός και όλες οι αξίες που πηγάζουν απ’ αυτόν θα διασωθούν και θα διαδοθούν στις επόμενες γενεές νοηματοδοτώντας ουσιαστικά τη ζωή τους, τόσο ώστε ν’ αποτελέσουμε εμείς οι Πόντιοι αυτήν την μαγιά για την οποία μιλάει ο Μακρυγιάννης, από την οποία όλοι παίρνουν και πάντα μένει κάτι ακόμα.

* Ο Θεοδόσης Κυριακίδης είναι Διδάκτορας Νεότερης Ιστορίας.

Σχετικά θέματα

- Ο Άγιος Μεγαλομάρτυς Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντας