Η πίστη και ο σεβασμός προς την ποντιακή παράδοση, έτσι όπως της την μετέδωσε η Κερασούντια γιαγιά της, αποτέλεσαν για τη Λένα Καλπίδου, αρχαιολόγο και ερευνήτρια Ποντιακής Λαογραφίας, την κινητήριο δύναμη για να ασχοληθεί με αυτήν και κυρίως με τη διατήρηση ενός αναπόσπαστου κομματιού της, όπως είναι η φορεσιά. Με σύμμαχο την αγάπη της, αλλά και την εμπειρία που αποκόμισε από την ενασχόλησή της με την ποντιακή παράδοση, εργάζεται επίμονα και συμβάλλει και ως υπεύθυνη του Μουσείου του Ποντιακού Ελληνισμού της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών στην διατήρηση του ποντιακού πολιτισμού και στη μετάδοσή του στους νεότερους.Η Λένα Καλπίδου βρέθηκε στην περιοχή μας, την οποία έχει επισκεφθεί πολλές φορές, προσκεκλημένη του Συλλόγου Ποντίων Θρυλορίου «Η Κερασούντα και το Γαρς» για να μιλήσει για την ποντιακή φορεσιά. Λίγο νωρίτερα μίλησε στον ΠτΘ για το θέμα αυτό, αλλά και για την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών και το Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού.
Ας την ακούσουμε…
Η γυναικεία φορεσιά του Πόντου
ΠτΘ: κ. Καλπίδου, πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας με την ποντιακή λαογραφία;
Λ.Κ.: Τελείωσα το Τμήμα Αρχαιολογίας και στα φοιτητικά μου χρόνια έκανα μαθήματα λαογραφίας, ενώ συγχρόνως ασχολήθηκα με τη συλλογή υλικού το οποίο και επεξεργάσθηκα. Η γιαγιά η Κερασούντια, με την οποία σαν μικρή εγγονή καθόμουν μαζί της στο σπίτι και μου εξιστορούσε διάφορα από τα παιδικά της χρόνια και την ενηλικίωσή της ήταν αυτή που με επηρέασε και έτσι προέκυψε το ενδιαφέρον να ασχοληθώ γενικότερα με τη φορεσιά και με τα ήθη του χωριού από όπου καταγόταν ο πατέρας μου. Στη συνέχεια μέσω του συλλογικού φορέα «Αργοναύται Κομνηνοί» της Καλλιθέας βρήκα κανάλι ενασχόλησης. Ξεκίνησα με παραδοσιακούς χορούς, δηλαδή με συμμετοχή στο συγκρότημα του συλλόγου, όπου μαθαίναμε τους χορούς, όμως και στα οικογενειακά γλέντια ή στις εκδηλώσεις του συλλόγου βιώναμε αυτό το γλέντι το ποντιακό. Μετά τα φοιτητικά χρόνια ενδιαφέρθηκα για τα στοιχεία της γυναικείας κυρίως φορεσιάς. Στη δεκαετία του ’80 αποφάσισα να συγκεντρώσω κάποια στοιχεία όσο ακόμη ήταν νέοι αυτοί που ζούσαν και ήξεραν για τις ενδυμασίες. Ακολούθως ασχολήθηκα με την οργάνωση του Μουσείου, είμαι μέλος στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, η οποία και το οργάνωσε και φιλοδοξώ να συγγράψω και ένα πόνημα σχετικό με την ποντιακή φορεσιά.
ΠτΘ: κ. Καλπίδου, τι το ιδιαίτερο στοιχείο έχει η φορεσιά του Πόντου;
Λ.Κ.: Έχει ανατολικά στοιχεία και μάλιστα παλιά, τα οποία κρατούν από τη Βυζαντινή εποχή. Αποτελείται από το μακρύ επίσημο ένδυμα - μιλάμε για την επίσημη στολή - από βαρύτιμο ύφασμα, το οποίο δίνει επιβλητική μορφή στη γυναίκα. Είναι όμως γενικότερα απλή, παρά τα πολύτιμα υφάσματα, βελούδο η ζακέτα και μεταξωτό το φόρεμα. Το καπελάκι που τη συνοδεύει είναι πολύ μικρό και σεμνό. Είναι μια επιβλητική φορεσιά που αναδεικνύει το γυναικείο σώμα, γιατί είναι στενή στη μέση σχετικά, συγχρόνως όμως είναι και σεμνή, γιατί δεν επιτρεπόταν να υπάρχει μπροστά άνοιγμα.
ΠτΘ: Γενικότερα λέγεται για τις παραδοσιακές φορεσιές ότι δεν αναδείκνυαν τα σώματα των γυναικών…
Λ.Κ.: Θεωρώ ότι η ποντιακή γυναικεία φορεσιά το αναδεικνύει γιατί κάνει καμπύλη στη μέση, είναι στενή στο στήθος και φαρδαίνει προς τα κάτω.
ΠτΘ: Οι γυναικείες φορεσιές όλων των περιοχών του Πόντου ήταν ίδιες;
Λ.Κ.: Όχι, υπάρχουν διάφορες φορεσιές. Η κυριότερη μορφή της επίσημης που σας ανέφερα είναι των παραλίων των αστικών κέντρων. Επίσης, σήμερα έχουμε τη δυνατότητα μετά από έρευνα να ξεχωρίζουμε τις φορεσιές δύο ορεινών περιοχών, της ορεινής περιοχής της Ματσούκας, που ήταν κυρίως κτηνοτροφική, όπου η φορεσιά είναι πιο στενή και πιο μαζεμένη - και λογικό αυτό γιατί οι κάτοικοι έμεναν σε ορεινά χωριά και είχαν άλλη δραστηριότητα - και επίσης της περιοχής των εφτά χωριών της Σάντας, της ιστορικής αυτής περιοχής νότια της Τραπεζούντας, όπου η φορεσιά έχει το βασικό μεταξωτό μακρύ φόρεμα και από πάνω ενίσχυαν αυτή τη φορεσιά με ένα τσόχινο, μαντώ θα το λέγαμε, και μια διαφορετική είδους ποδιά. Είχε δηλαδή η φορεσιά τους περισσότερα στοιχεία, τα οποία κάλυπταν με μάλλινα υφάσματα. Οι τελευταίες φορεσιές που έχουμε δει εμείς μέχρι σήμερα είναι μέχρι το 1910 και είναι φτιαγμένες από αγοραστά υφάσματα εγγλέζικα καλής ποιότητας, γιατί μη ξεχνάμε ότι η Τραπεζούντα είχε αναπτυγμένο εμπόριο.
ΠτΘ: Οι φορεσιές είχαν κεντήματα και στολίδια;
Λ.Κ.: Είχαν χρυσό κέντημα. Στην περιοχή της Κερασούντας ήταν αυστηρότερες και έτσι αναδείκνυαν και μια διαφορετικότητα. Άλλα ήταν τα χρώματα της περιοχής της Κερασούντας και τα στολίδια της ζακέτας, γιατί κυρίως αυτή στολιζόταν, ενώ στην Τραπεζούντα τα χρώματα ήταν φωτεινότερα, πιο καμπυλόγραμμα τα σχήματα και πιο στολισμένα. Αυτό όμως το χρυσό κέντημα θεωρείται αυστηρό και λιτό δεν είναι, για παράδειγμα, όπως αυτό που βλέπουμε στις ηπειρώτικες φορεσιές που είναι γεμάτες και χρυσοστολισμένες ούτε στην Κέρκυρα όπου τα ζακετάκια ήταν ολοκέντητα. Τα καθημερινά τους ρούχα ήταν απλά, χωρίς κάτι ιδιαίτερο.
ΠτΘ: Και στο κεφάλι τι φορούσαν;
Λ.Κ.: Την τάπλα το τεπελίκ(ιν), το κούρσιν ή κουρσίν με διαφορετικές ονομασίες, το οποίο μπορεί να το έκαναν με χρυσοκέντητο ύφασμα, αλλά υπάρχει και μία άλλη εκδοχή, όπως στην Κερασούντα, να ράβουν γύρω – γύρω φλουράκια. Υπάρχουν τέτοιες μικροδιαφορές γενικότερα στη φορεσιά.
ΠτΘ: Η ποδιά ήταν κοινό χαρακτηριστικό;
Λ.Κ.: Η ποδιά ή φοτά όπως την λένε οι Πόντιοι είναι βασικό στοιχείο της καθημερινής πραγματικότητας. Το ριγωτό αυτό βαμβακερό ύφασμα το φορούσαν καθημερινά και στην επίσημη στολή ήταν μεταξωτό. Η φοτά φοριόταν από ηλικιωμένες γυναίκες, ενώ οι κοπέλες εμφανίζονταν στις επίσημες εκδηλώσεις χωρίς αυτήν. Όμως καθημερινά, επειδή ήταν πολύ δραστήρια η πόντια γυναίκα και έπρεπε να τρέχει στα βουνά και στα χωράφια και στις σπιτικές δουλειές, την είχε πάντα μπροστά της, όπως και το σπαλέρ’, ένα άλλο στοιχείο της ποντιακής φορεσιάς. Είναι η τραχηλιά, θα λέγαμε στα νέα ελληνικά, που τη φορούσαν στην καθημερινότητά τους πρόχειρα και βιαστικά πάνω από την απλή βαμβακερή ζουπούνα που φορούσαν. Η ζουπούνα άφηνε ανοιχτό το στήθος και από πάνω έβαζαν το σπαλέρ πιάνοντάς το στο λαιμό μέχρι τη μέση και έτσι κάλυπταν το στήθος. Το σπαλέρ έχει τραγουδηθεί από τους λυράρηδες πολύ.
ΠτΘ: Μέσα από τη φορεσιά αναδεικνύεται η συντηρητικότητα της κοινωνίας;
Λ.Κ.: Σε γενικές γραμμές ναι, αλλά υπήρχαν και εξαιρέσεις. Για παράδειγμα, στην Κερασούντα μετά το 1910 όπου δούλευαν τα κορίτσια στα εργαστήρια του φουντουκιού, με αποτέλεσμα να υπάρχει μία χειραφέτηση της γυναίκες οπότε αρχίζουν και συγκεντρώνουν χρήματα και φτιάχνουν αυτές τα τεπελίκια τους με τα φλουράκια γύρω – γύρω ή στην Κερασούντα όπου το 1904 ιδρύθηκε η «Μέριμνα Ποντίων Κυριών» στην Τραπεζούντα, όπου υπήρχαν πολλές μεγαλοαστές, οι οποίες είχαν επικοινωνία και με Αθήνα και με Παρίσι φορούσαν ρούχα ευρωπαϊκά, είχαν δεχθεί ιδέες για την ανάπτυξη της γυναίκας και έτσι δημιουργήθηκε το Σωματείο για να δίνει δουλειά στις κοπέλες και να έχουν δουλειά ατομική.
ΠτΘ: Ήταν χειραφετημένη η πόντια γυναίκα;
Λ.Κ.: Όχι, όμως υπήρχαν αυτές οι εξαιρέσεις που σας είπα προηγουμένως. Βέβαια κυριαρχούσε η γυναίκα, ειδικά η μάνα. Όταν ήταν σύζυγος με μικρά παιδιά δεν είχε θέση, όταν όμως γινόταν πεθερά, είχε κυριαρχικό ρόλο, κάτι που ισχύει ακόμη και σήμερα, όπου σε οικογένειες ποντίων ο γιος ακολουθεί τι θα πει η μάνα του και μετά η σύζυγος.
Η ανδρική φορεσιά
ΠτΘ: Και όσον αφορά στην ανδρική;
Λ.Κ.: Η παλιά ανδρική στολή αποτελούνταν από ένα μακρύ σαλβάρι, όπως στα Μικρασιατικά παράλια. Το 1910 περίπου υιοθετήθηκε, σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας και με τον τρόπο που μπορούμε να ερευνήσουμε την ιστορική πορεία των Ποντίων, η φορεσιά με τη ζίπκα, το στενό ανδρικό παντελόνι. Σύμφωνα με τις καταγραφές ακόμη και των παλιών μελετητών αυτή είναι φορεσιά των ντόπιων της περιοχής του Καυκάσου, των Λαζών, και την οποία υιοθέτησαν οι Έλληνες του Πόντου. Βεβαίως, κάποια στοιχεία τα τροποποίησαν, κάποια τα αφομοίωσαν, άλλα τα διαμόρφωσαν.
ΠτΘ: κ. Καλπίδου, η έρευνα σχετικά με τις φορεσιές συναντά δυσκολίες;
Λ.Κ.: Δεν έχουμε τη δυνατότητα να εμβαθύνουμε πολύ και να πάμε πολύ πίσω στην έρευνα. Και για τη γυναικεία φορεσιά που σας μίλησα έχουμε στοιχεία μέχρι το 1880. Αν είχαμε τη δυνατότητα να δούμε ιστορικά αρχεία στη σημερινή Τουρκία πιθανόν να συγκεντρώναμε και άλλα στοιχεία. Οι πρόσφυγες που ήρθαν εδώ δεν μετέφεραν ούτε καν τα αντικείμενα, ειδικά οι ανδρικές φορεσιές δεν διασώθηκαν και έτσι δεν μπορούμε να ξέρουμε πολλά. Εγώ συνεχώς τονίζω ότι ειδικά για τις ανδρικές πρέπει να ερευνήσει κανείς από πολλές επιστημονικές πλευρές και τους χορούς και τη φορεσιά για να βγάλει ένα ασφαλές επιστημονικό συμπέρασμα.
ΠτΘ: κ. Καλπίδου, είναι γεγονός ότι πολύ περισσότερα γνωρίζουμε για τους χορούς του Πόντου, ενώ όλα τα υπόλοιπα στοιχεία του πολιτισμού τους είναι άγνωστα στους περισσότερους, ακόμη και σε Πόντιους…
Σ.Κ.: Έχετε δίκιο. Γίνονται κάποιες προσπάθειες να δοθούν στοιχεία. αλλά η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει προθυμία, ιδιαίτερα στις νέες γενιές. Βέβαια, να σημειώσω ότι σημαντικό ρόλο παίζει η παιδεία των χοροδιδασκάλων. Πρότεινα σε μια συνάντηση της Επιτροπής Πολιτισμού της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ποντίων στη Θεσσαλονίκη οι χοροδιδάσκαλοι να γνωρίζουν και ιστορικά στοιχεία των Ποντίων, ακόμη και την ιστορία του Συλλόγου του οποίου το χορευτικό έχουν αναλάβει. Γιατί πλέον και τα Σωματεία από το 1922 έως και σήμερα έχουν γράψει ιστορία. Είναι μία μακρά πορεία και μπορούν να συνειδητοποιήσουν πολλά. Δεν ξέρω δηλαδή με στόχο να συγκεντρωθούν πολλά παιδιά και να ασχοληθούν με κάτι αν θα πρέπει να τους δίνουμε αυτό που τους αρέσει ή αυτό που απαιτεί πολλή προσπάθεια, το οποίο όμως απαιτεί και γνώση για να στραφούν σε κάτι βαθύτερο και πνευματικότερο.
ΠτΘ: κ. Καλπίδου, σας ευχαριστούμε πολύ.
Λ.Κ.: Κι εγώ σας ευχαριστώ.
Α.Π.
Επιτροπή Ποντιακών Μελετών
«Η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών είναι σωματείο επιστημονικό, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, ιδρύθηκε στην Αθήνα από λίγους λόγιους πόντιους, χαρακτηριστικά να αναφέρω το γιατρό Θεοφύλακτο Θεοφυλάκτου, τον Μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθο και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος, που έχει και άμεση σχέση με την Κομοτηνή, τον Άνθιμο Παπαδόπουλο, επίσης κληρικό που ασχολήθηκε με τη γλώσσα και έγραψε λεξικό και γραμματική της ποντιακής διαλέκτου, όπως είχε επίσης ένα πολύ σπουδαίο Πρόεδρο, τον Οδυσσέα Λαμψίδη, αυστηρό επιστήμονα βυζαντινολόγο και δάσκαλο στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και συγγραφέα κυρίως μελετημάτων σχετικών με τη γλώσσα και την ιστορία. Αυτοί από πολύ νωρίς το 1928 ίδρυσαν την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, η οποία λειτουργούσε ως αυστηρό επιστημονικό Σωματείο, Η Επιτροπή εκδίδει το περιοδικό με τίτλο «Αρχείον Πόντου» με διακριτικό σήμα τον μονοκέφαλο αετό από νόμισμα της Σινώπης, η οποία κάθε χρόνο εκδίδει και ένα τόμο και εκδίδει αυτοτελή έργα σχετικά με τον Πόντο. Έργο της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών και το Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού στην Αθήνα»
Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού στην Αθήνα
Υπεύθυνη για το Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού στην Αθήνα η κ. Λένα Καλπίδου το χαρακτηρίζει ως «το μόνο πλήρες, εκτεταμένο, οργανωμένο, σύγχρονο μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού. Από το υλικό που συγκέντρωσε το 1968 τότε ένας γραμματέας φιλόλογος πόντιος στην καταγωγή ο Σίμος Λιανίδης ξεκίνησε η ιδέα δημιουργίας του. Έχοντας όλο αυτό το υλικό σαν βάση ξεκινήσαμε και ζητήσαμε και από μέλη της Επιτροπής, καθώς και από φίλους της Επιτροπής και από τα ποντιακά σωματεία της Αθήνας και έτσι συγκεντρώσαμε υλικό, το οποίο οργανώσαμε σε ένα ιστορικό και λαογραφικό μουσείο, το οποίο στεγάζεται σε όροφο του κτιρίου που στεγάζεται η Επιτροπή. Το Μουσείο έχει μουσειολογικές σύγχρονες προδιαγραφές και ένα πλούσιο εποπτικό υλικό. Είναι ένα ενδιαφέρον δημιούργημα, στο οποίο μπορεί κάλλιστα να ξεναγηθεί κανείς, να γνωρίσει όλη την ιστορία του πόντου από το πώς βρέθηκαν εκεί οι Έλληνες μέχρι και αναλυτικά τη χρονική διαδρομή από το τέλος του 19ου αιώνα, το 1890, έως και 1922, που έγινε η ανταλλαγή. Υπάρχουν στοιχεία και για τους πόντιους που μετακινήθηκαν στη Ρωσία ακόμη και το 1965 στο Ουζμπεκιστάν. Φιλοδοξούμε να αναπτύξουμε και τα στοιχεία των νεοπροσφύγων. Υπάρχει ηλεκτρονικά οργανωμένη η βιβλιοθήκη της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών και μπορεί κανείς και ηλεκτρονικά να δει τη σελίδα κάποιου βιβλίου και να πάρει πληροφορίες. Συγκεκριμένα η ιστοσελίδα του συλλόγου είναι www.epm.gr.
Πηγή: "Παρατηρητής της Θράκης"