«Ελλείψει παιδείας αγνοούμε τον πολιτισμό μας»

«Το θέατρο είναι η πιο επικίνδυνη μορφή τέχνης για το κατεστημένο»

Σε καθηλώνει με τη μορφή, την παρουσία του, τη φωνή του, το λόγο του. Θαρρείς και μπροστά σου βλέπεις τον απόγονο των Τραντέλληνων, της ράτσας που άφησε τα ίχνη της στα μέρη του Πόντου, αλλά και της Θράκης. Ένας περήφανος Πόντιος ο Λάζος Τερζάς που εδώ και χρόνια ενσυνείδητα αποφάσισε να αφήσω πίσω του μια πετυχημένη καριέρα στο θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση και να ασχοληθεί με το ποντιακό θέατρο. Διαβάζοντας και ανοίγοντας δρόμους.

Με επίκεντρο τη γλώσσα και το θέατρο μία συζήτηση λίγο πριν ξεκινήσουν οι εκδηλώσεις στο Θρυλόριο. Με έναν Λάζο Τερζά να μιλά, να καυτηριάζει καταστάσεις, να κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για το μέλλον του θεάτρου των γλωσσικών ιδιωμάτων.
Ας τον ακούσουμε...

Αφήνοντας μια επιτυχημένη πορεία για το ποντιακό θέατρο

ΠτΘ: Ο Λάζος Τερζάς άφησε πίσω του μια επιτυχημένη καριέρα στο θέατρο, αλλά και στον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Τι ήταν αυτό που τον ώθησε να πάρει αυτή την απόφαση;
Λ.Τ.: Ειλικρινά κάποια στιγμή με έπιασε αγωνία διαβάζοντας κάποιους διεθνούς φήμης γλωσσολόγους, οι οποίοι στέλνουν κραυγές αγωνίας υποστηρίζοντας ότι στα επόμενα δέκα χρόνια από τις 6500 ιδιωματικές γλώσσες που υπάρχουν στον κόσμο στα επόμενα χρόνια οι μισές τουλάχιστον θα χαθούν, μεταξύ των οποίων και η Τσακώνικη, η οποία είναι συνέχεια της πανάρχαιας δωρικής διαλέκτου. Αυτό βέβαια θα δημιουργήσει μεγάλη ζημιά, γιατί οι ονομασίες πολλών ειδών της χλωρίδας και πανίδας είναι καταγεγραμμένες με λέξεις των ιδιωματικών γλωσσών. Θα σας πω ένα παράδειγμα. Ο Άγγελος Σικελιανός και ο Νίκος Καζαντζάκης βγήκαν ένα απόγευμα στη Μάνη να περπατήσουν σε ένα μονοπάτι. Κάποια στιγμή τους έκανε εντύπωση μια μοσχοβολιά. Εσκουντούλιζεν ο τόπος από ένα τσιτσέκ, πολύχρωμο. Αναρωτήθηκαν τι είναι αυτό και αποφάσισαν να γυρίσουν πίσω στο χωριό να ρωτήσουν. Ρώτησαν τον πρώτο δημότη που συνάντησαν πώς λέγεται αυτό το λουλούδι και τους απήντησε: «Η γιαγιά που ήξερε την ονομασία αυτού του λουλουδιού πέθανε πριν από δέκα χρόνια». Μαζί της πέθανε και μία λέξη, πέθανε και μια ονομασία, μια λέξη από ιδιωματική γλώσσα. Κατ’ αρχήν να πω ότι ιδίωμα σημαίνει ιδιαιτερότητα, ιδιομορφία. Σύμφωνα με τον κ. Γεωργουσόπουλο, «η ποντιακή διάλεκτος μας οδηγεί στη μήτρα του γλωσσικού παρελθόντος», την αρχαία ελληνική γλώσσα. Έκανα μια πορεία ειλικρινά αξιοζήλευτη στο Ελεύθερο Θέατρο κάνοντας πάντα επιλογές με στόχο την ποιότητα… την ποιότητα… την ποιότητα… Το ίδιο συνέβη και στην τηλεόραση. Ξεκίνησα με Παπαδιαμάντη και το 1995 τελείωσα με Θεοτόκη, ενός από τους τέσσερις μεγαλύτερους λογοτέχνες της πατρίδας μας και το έργο «Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα». Το 1985 πήρα την μεγάλη απόφαση.

ΠτΘ: Η αφορμή πότε δόθηκε για να ασχοληθείτε με το ποντιακό θέατρο;
Λ.Τ.: Έπαιρνα και ένα περιοδικό, έκδοση της εφημερίδας «Νέα» του συγκροτήματος Λαμπράκη, με διευθυντή τότε τον Κώστα Νίτσο, στο οποίο εκεί για πρώτη φορά γύρω στο 1970 διάβασα για τους Μωμογέρους, τα Μωμογέρε, που λέμε και σι γλώσσαν εμούν, τα λαϊκά παραδοσιακά δρώμενα του Πόντου που έλκουν την καταγωγή τους από τις Διονυσιακές γιορτές και τα οποία λίγο ή πολύ είναι ο προάγγελος της αρχαίας τραγωδίας. Στο κείμενο είχε μία ολόκληρη ανάλυση με μία από τις παραλλαγές, διότι υπάρχουν πενήντα παραλλαγές, του Χρήστου Σαμουηλίδη. Αναρωτήθηκα, λοιπόν, ότι έχουμε τέτοια κληρονομιά εμείς οι Πόντιοι την οποία, ελλείψει παιδείας, αγνοούμε. Ακόμη και εγώ ο θεατράνθρωπος που έχω μελετήσει το παγκόσμιο δραματουργικό θέατρο δεν γνώριζα ότι οι γονείς μας εκεί στα παράλια του Ευξείνου Πόντου είχαν επτά υπαίθρια θέατρα σαν της Επιδαύρου, τα οποία ισοπέδωσαν οι Ισλαμιστές το 1461 με την πτώση και της αυτοκρατορίας των Κομνηνών, της Τραπεζούντας, όπου έπαψε πια να ακούγεται η πανάρχαια ιωνική διάλεκτος των προγόνων μας. Οι τραγικοί μας συγγραφείς του αναστήματος του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Αισχύλου, ο Διόδωρος ο Σινωπεύς, ο Δίφιλος ο Σινωπεύς, της Μέσης Κωμωδίας, 4ος αιώνας π.χ. του αναστήματος του Αριστοφάνη του οποίου η προτομή βρίσκεται στη Βιέννη, στο Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης και όχι στην Ελλάδα, αλλά και πάρα πολλά άλλα πολιτισμικά και πολιτιστικά στοιχεία του ελλαδικού χώρου βρίσκονται, όπως ξέρετε, σε ξένα μουσεία. Τα υπαίθρια θέατρά μας δεν υπάρχουν σήμερα, σώζονται, λένε οι ιστορικοί, λείψανα. Τα θέατρα της Αμάσειας, Τίειου, Αμάστριδος, Κερασούντος όλα έχουν ισοπεδωθεί, μετά μανίας. Ό,τι πολιτισμικό, ό,τι πολιτιστικό ισοπεδώθηκε. Τώρα βέβαια το μετανιώνουν, διότι ο τουρισμός φέρνει πολύ χρήμα, ενώ μιλάνε και για πολιτιστική τους κληρονομιά. Θέατρο Εφέσσου, αγάλματα, αρχαίοι ναοί δεν υπάρχει ούτε μία επιγραφή που να είναι σε άλλη γλώσσα εκτός από την αρχαία ελληνική.

Κέντρο Ποντιακού Θεάτρου και Τεχνών

ΠτΘ: Πώς ξεκινήσατε και πώς έγινε αποδεκτή αυτή η απόφασή σας;
Λ.Τ.: Πήρα τη μεγάλη απόφαση, χωρίς να αρνηθώ το θέατρο στη νεοελληνική καθομιλουμένη και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι, όταν με κάλεσε το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, πήγα και συνεργάστηκα επιτυχώς και πέρασα και πάρα πολύ ωραία, αλλά παράλληλα ιδρύοντας το Κέντρο Ποντιακού Θεάτρου και Τεχνών έδωσα διάσταση στο Ποντιακό θέατρο, αυτήν την διάσταση που είχε πριν γίνει το μεγάλο καταριακό 1916-1922. Αυτή η αγωνία μου νομίζω ότι με οδήγησε σε σωστούς δρόμους. Υπήρχε μεν το ερασιτεχνικό ποντιακό θέατρο, αλλά παρέμεινε για εβδομήντα χρόνια ερασιτεχνικό και μόνον ερασιτεχνικό. Κάναμε έναρξη λειτουργίας παραμονές Χριστουγέννων του 1980 στο Σύλλογο Ποντίων Αργοναύται – Κομνηνοί Καλλιθέας και για πρώτη φορά, σημειωτέον ότι το ποντιακό ερασιτεχνικό θέατρο έδινε μία ή δύο παραστάσεις το χρόνο, εμείς δίναμε συνεχόμενα για δεκαπέντε μέρες. Χαμός. Δεν θα σας πω μετά τι έγινε γιατί τα εν οίκω μη εν δήμω και βρέθηκα στο έλεος του θεού.

Αττική κωμωδία

ΠτΘ: Και πώς στραφήκατε στην Αττική Κωμωδία;
Λ.Τ.: Κάποια στιγμή θέλω να κάνω Αττική Κωμωδία. Το πρότεινα στη Μελίνα Μερκούρη το 1983 παρουσία του Ντίνου Βρεττού, τότε δημάρχου Αχαρνών και του Κώστα του Αλαβάνου, γενικού γραμματέα του Υπουργείου Πολιτισμού. «Υπουργέ μου», της είπα, «σκέφτομαι να κάνω Αττική Κωμωδία και συγκεκριμένα την «Ειρήνη» του Αριστοφάνη στην ποντιακή διάλεκτο». Τίναξε το κεφάλι της με εκείνη την χαρακτηριστική έκφραση και μου λέει: «Κάντο βρε, έχω κατά νου κάτι». Και ήρθε αυτό το «κατά νου κάτι» το 1985 με την «Αθήνα - Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ευρώπης» και το ποντιακό θέατρο μέσα στα μεγαθήρια της Ασίας και της Ευρώπης κάτω από την Ακρόπολη, στη ρωμαϊκή αγορά, ακούστηκε και λειτούργησε τέλεια μέσα από τον Αριστοφάνη η γλώσσα των γονιών μας, αυτή η πανάρχαια ιωνική διάλεκτος που μας χάρισαν οι αιώνες και στήσαμε γέφυρα και περάσαμε στην ελπίδα.

Και η κριτική που γράφτηκε τι να σας πω… Σχεδόν όλες οι κριτικές τελειώνουν με τη λέξη ύμνος. «Επιτέλους ανέβηκε η «Ειρήνη» όπως θα την ήθελε ο δημιουργός της ο Αριστοφάνης», αφού πρώτα εξυμνείται αυτό το τόλμημά μου. Για παράδειγμα, ο τίτλος της κριτικής του Γεωργουσόπουλου με κεφαλαία γράμματα μια ολόκληρη σελίδα στα «Νέα»: «Εύφοροι δρόμοι». Ανοίξαμε εμείς οι Πόντιοι εύφορους δρόμους στην Αττική Κωμωδία ερμηνεύοντάς την μέσα από μία αρχαιοβριθή ελληνική γλώσσα. «Πανάρχαια ακούσματα» γράφουν οι κριτικές. «Λέξεις, φράσεις τι πλούτος», αναφωνεί και ο αείμνηστος Τάσος Λιγνάδης και καταλήγει: «δραστικότερα Αριστοφανική η σκηνοθεσία του Λάζου Τερζά στην ΄Ειρήνη΄ του Αριστοφάνη».

Επίσης ταξιδέψαμε και στο εξωτερικό με το «Λαζάραγα» του Γιώργου Φωτιάδη το οποίο έχει πρώτο τίτλο «Τα Σκοτάδια», αλλά ο λαός το πολιτογράφησε «Λαζάραγας» διότι ο πρωταγωνιστής ο ήρωας ήταν ο Λάζαρος Αγάς και έμεινε ο «Λαζάραγας.

Ιδιώματα και θέατρο

ΠτΘ: κ. Τερζά, πώς λειτουργεί η ποντιακή διάλεκτος σε ανθρώπους που δεν την γνωρίζουν; Δημιουργεί δυσκολίες;
Λ.Τ.: Νιώθω απέραντη ικανοποίηση μέχρι δακρύων όταν έρχονται οι μη Πόντιοι και μου λένε αυτά που μου λένε. Ο νομάρχης Θεσσαλονίκης ο κ. Ψωμιάδης μας είχε εντάξει στο Φεστιβάλ της Μονής Λαζαριστών. Χίλια άτομα η καφετέρια, διακόσια νέα παιδιά που έπιναν καφέδες. Με την έναρξη της παράστασης εγώ σαν Τυργαίος άρχισα να αγκαλιάζω την καφετέρια την πλατεία και να ερμηνεύω. Τελειώνοντας η παράσταση αυτός ο κόσμος ήρθε επάνω μου. Απομονώνω μία ελληνίδα μάνα η οποία μου λέει «κ. Τερζά δεν είμαι πόντια από τα συμφραζόμενα έβγαλα νόημα, αλλά συγκινήθηκα τόσο πολύ, γέλασα τόσο πολύ. Αυτό που είδαμε απόψε κ. Τερζά είναι Ελλάδα». Μην υποτιμούμε την νοημοσύνη και το αισθητήριο του λαού μας. Αυτός ο αμιγής ελληνισμός από το Ταίναρο μέχρι τα παράλια του Ευξείνου Πόντου με ιδιαιτερότητες και ιδιομορφίες, αλλά με κοινά χαρακτηριστικά ρυθμών μελωδιών ηθών εθίμων παραδόσεων γλώσσας, είναι καλός δέκτης.

Έγκλημα σε βάρος του πλούτου του Ελληνισμού

ΠτΘ: κ. Τερζά, η πολιτεία στηρίζει το θέατρο που είναι γραμμένο σε ιδιωματικές γλώσσες;
Λ.Τ.: Δυστυχώς, πέρα από τη Μερκούρη η πολιτεία δεν στηρίζει τα θέατρα που λειτουργούν μέσα από ιδιωματικές γλώσσες. Μετά την Ειρήνη του Αριστοφάνη πήγα στο Λυκαβηττό και παρακολούθησα τη Λυσιστράτη που ανέβασαν οι Σύμιοι από τη Σύμη της Ρόδου. Θεία παράσταση και διάβασα και την κριτική Γεωργουσόπουλου: «Μετά το Λάζο Τερζά και την ΄Ειρήνη΄ του στην ποντιακή διάλεκτο, να ο πλούτος του Ελληνισμού, η ΄Λυσιστράτη΄ του Αριστοφάνη στη Συμιακή διάλεκτο». Ανέβασαν επίσης στο Λυκαβηττό το έργο της λογίας Ζακυνθινής Μαρτινέγκου, το «Φιλάργυρο». Πήγα και ακούω στους διαλόγους των ηθοποιών τις λέξεις ωτία, μυτία, φωτία, δουλεία, κουμούλ, κουμούλι, που θα πει σωρός από το πανάρχαιο που λέμε οι Πόντιοι «θα πάω κουμουλιάζω τα χορτάρε και θα φτάω» δηλαδή θα συσσωρεύσω. Σε αυτόν τον πλούτο του ελληνισμού από το Ταίναρον μέχρι τα παράλια του Ευξείνου Πόντου ποιος έχει δικαίωμα να εγκληματεί συρρικνώνοντας τα πολιτισμικά και πολιτιστικά στοιχεία; Ποιος έχει το δικαίωμα να εγκληματεί; Το έγκλημα θα σας πω ότι είναι σοβαρότερο από μία αφαίρεση ανθρώπινης ζωής. Εξακολουθεί να είναι έγκλημα ο μη σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή, αλλά τι να την κάνεις την ανθρώπινη ζωή όταν της στερείς την πολιτισμική και πολιτιστική κληρονομιά; Οι πρόγονοί μας, αυτοί οι Τραντέλληνοι των παράλιων του Ευξείνου Πόντου, λένε οι ιστορικοί δια της γοητείας του πολιτισμού των, - είμαι αναγνώστης δεν είμαι ιστορικός και ποτέ δεν θα βάλω μπροστά από το όνομά μου ένα Δρ, Δρ Λάζος Τερζάς, Τερζανίδης κατά πόντον, εξελλένισαν βάρβαρες ράτσες, ποτέ δια της βίας, αλλά δια της γοητείας του πολιτισμού των. Με το Φροντιστήριο της Τραπεζούντος επάνδρωναν τα ρωμάνικα σχολεία και εδίδασκαν στα παιδιά της Ρωμανίας.

Θα σας πω ένα παράδειγμα. Με κάλεσαν σε ένα ελληνικό γραφείο που φιλοξενούσε ένα γραφείο παραγωγής αμερικάνικο για να κάνουμε ένα διαφημιστικό μπροστά στην κάμερα. Παρόντες οι υπεύθυνες, και η ελληνίδα και η αμερικάνα. Με στήσαν μπροστά στην κάμερα, έκανα αυτό που μου ζήτησαν και ρωτά η αμερικάνα στη γλώσσα της: «Ο κύριος είναι επαγγελματίας ηθοποιός;», επειδή της έκανε εντύπωση και της απαντά η ελληνίδα: «Βεβαίως και μάλιστα κάνει θέατρο στη γλώσσα των γονιών του». Και ρωτά η αμερικάνα: «Γιατί οι γονείς του δεν είναι Έλληνες»; «Αν είναι Έλληνες; Από τα παράλια του Εύξεινου Πόντου». Σαν ελατήριο πετάχτηκε η αμερικάνα από την καρέκλα της να πει το εξής χαρακτηριστικό: «Ο πατέρας μου, εκεί στην Αμερική που γεννήθηκα, από μικρό κοριτσάκι μού μιλά με δέος για αυτή τη δαιμόνια ράτσα των Ελλήνων του Εύξεινου Πόντου». Τι άλλο να πούμε…

Οι υπουργοί του πολιτισμού δεν πήραν χαμπάρι που ταξιδεύω ανά την Ελλάδα και τον κόσμο μεταφέροντας μηνύματα ιστορίας, πολιτισμού στους απόδημους Έλληνες όχι μόνο ποντιακής καταγωγής, αλλά και γενικότερα. Αν δηλαδή έκλεβα ένα καρβέλι, είναι σίγουρο ότι θα με είχαν κάθε μέρα στα κανάλια. Τώρα που εργάζομαι και αγωνίζομαι γιατί; Οι αγωνίες μου είναι αμέτρητες για αυτό τον τόπο για αυτό το λαό μας που αιώνες τώρα δημιουργεί κοσμογονικούς ιστορικούς σταθμούς… ελλείψει ηγεσίας. Μας στερούν την πολιτιστική μας μερίδα, την ιστορία μας, τον πολιτισμό μας και αυτό είναι αρνητική πολιτική πράξη.

ΠτΘ: κ. Τερζά τα περισσότερα στοιχεία που αφορούν στον ποντιακό πολιτισμό και είναι γνωστά είναι αυτά που αφορούν στο χορό. Πόση ευθύνη έχουμε και οι ίδιοι;
Λ.Τ.: Σε μία συνέντευξή μου ακριβώς εντόπισα το πρόβλημα αυτό που εντοπίζετε και εσείς. Χορεύουμε, χορεύουμε, χορεύουμε και πολύ καλά, δυναμικά, αλλά το υπόλοιπο φάσμα της πολιτιστικής και πολιτισμικής μας κληρονομιάς των προγόνων μας των παράλιων του Εύξεινου Πόντου τι θα απογίνει; Εμείς περάσαμε το μήνυμα στον αείμνηστο Γιαννόπουλο, υπουργό ΠΑΣΟΚ, που είπε κάποια στιγμή: «Οι Πόντιοι χορεύουν και χορεύουν πολύ καλά. Αφήστε τους να χορεύουν». Και ένα άλλο. Ο Πόλυς Χάιτας το 1936 ήρθε από το Νοβοροσίσκ στην Αθήνα στο σύλλογο «Αργοναύται Κομνηνοί» και σκηνοθέτησε ωραίες παραστάσεις. Κάποια στιγμή τους κάλεσαν στη Ζάκυνθο στο Φεστιβάλ παραδοσιακών ιδιωματικών σχημάτων και συγκεκριμένα κάλεσαν τον τότε Καλλιτεχνικό Οργανισμό Ποντίων Αθηνών, του οποίου πρόεδρος ήταν ο Ηλίας Τσιρκινίδης, ο μέγας ποιητής μας στην ποντιακή διάλεκτο, η ποίησή του όμως είναι άγνωστη στο λαό μας διότι δεν φροντίζουν οι Ομοσπονδίες τα ποντιακά σωματεία. Σε αυτό το φεστιβάλ ήταν και ο Ντάριο Φο, ο μεγάλος αυτός ευρωπαίος ηθοποιός και νομπελίστας, ο οποίος κάνει εδώ και σαράντα χρόνια ιδιωματικό θέατρο στην Ιταλία σε περιοχές της Ιταλίας που δεν καταλαβαίνουν γρι, οι αίθουσες όμως γεμίζουν. Στην Ιταλία υπάρχει η καθομιλουμένη που καθιέρωσε ο Ντάντε, αλλά παράλληλα υπάρχουν ιδιωματικές γλώσσες, ένας πλούτος για την Ιταλία, που οι Ιταλοί δεν επιτρέπουν να χαθεί. Όταν έγινε η αναπαράσταση των Μωμόγερων, λοιπόν, ο Ντάριο Φο ζήτησε να δει τον υπεύθυνο. Του έδειξαν τον Πόλυ Χάιτα. Του είπε τότε: «Κύριέ μου είναι δυνατόν εγώ ο Ευρωπαίος ηθοποιός να μη γνωρίζω αυτό το πανάρχαιο πρωτογονικό, καταγωγικό», είπε ένα σωρό επίθετα και του λέει ο Χάιτας: «Κύριέ μου για να έρθουμε εδώ κάναμε έρανο για να μαζέψουμε χρήματα για τα εισιτήρια και τα έξοδά μας». «Δηλαδή ερήμην της πολιτείας ήρθατε»; Και απαντά ο Χάιτας: «Μια ζωή, γιατί η πολιτεία αδιαφορεί».

ΠτΘ: Η κατάσταση είναι και σήμερα ίδια;
Λ.Τ.: Τον τελευταίο καιρό παρατηρούμε ότι εκμαυλίζεται η κοινή πολιτιστική συνείδηση του λαού μας με τα χαμηλής εμβέλειας ξενόφερτα πολιτιστικά υποπροϊόντα που μόνο εθνική ζημιά κάνουν. Είναι η δεύτερη χρονιά που κάναμε πρόταση στον κ. Γιώργο Λούκο, για τα Επιδαύρεια. Ο Γιώργος Λούκος γεννήθηκε στα Σούρμενα μεγάλωσε με τα παιδιά συνομήλικους του χορεύοντας ποντιακούς χορούς. Σε μία συνέντευξή του που διάβασα έλεγε ότι η γιαγιά από την πλευρά της μητέρας του ήταν πόντια, αλλά κομουνίστρια, η γιαγιά του από την πλευρά του πατέρα του αρβανίτισσα, αλλά βασιλόφρων. Αυτές οι δυο ελληνίδες γιαγιάδες σίγουρα νιώθουν υπερήφανες γι’ αυτό που κάνω για την πατρίδα μας και το λαό μας... κύριε Λούκο...

Θέατρο και διατήρηση της αυτογνωσίας

ΠτΘ: Πόσο το θέατρο συμβάλλει στην αυτογνωσία μας;
Λ.Τ.: Πολύ καλή ερώτηση. Στην Αρχαία Αθήνα τα παιδιά μάθαιναν από τους δασκάλους, οι μεγάλοι από τους ποιητές. Η ποίηση είναι μέρος της πολιτικής. Όταν ο Διόνυσος μεταμορφώθηκε σε Ηρακλή και ήταν έτοιμος να κατέβει στον Άδη, η πρόθεσή του ήταν εμφανής. «Τι κάθεσαι εκεί» του λένε «πού πας»; «Μα για να ανεβάσω στον επάνω κόσμο τον πεθαμένο ποιητή». «Και το λοιπόν»; «Μα για να σώσει τον κόσμο». Στην Αρχαία Αθήνα συνιστούσαν στα παιδιά και στους πολιτικούς, ιδιαίτερα, να θεατρίζονται πιο συχνά για να γίνουν καλύτεροι πολίτες. Μία αμερικάνα θεατρολόγος το γνωρίζει αυτό και συμπληρώνει στο τέλος μιας ομιλίας της: «Ένα έθνος σε μία θεατρική αίθουσα σκέπτεται φωναχτά, διότι πράγματα τα οποία δεν μπορεί να τα εκφράσει, ενώ τα νιώθει, ακούγοντας τους διαλόγους των ηθοποιών επάνω στη σκηνή λέει να, ορίστε, Άρα λοιπόν σκέφτεται φωναχτά».

Το θέατρο διαμορφώνει γνώμη, εμπλουτίζει τις γνώσεις του πολίτη οποιασδήποτε χώρας. Το θέατρο είναι η μοναδική μορφή τέχνης που κυνηγήθηκε ανελέητα από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Ο Λόρκα δολοφονήθηκε από πρωτοπαλίκαρα του Φράνκο. Το θέατρο είναι η πιο επικίνδυνη μορφή τέχνης για το κατεστημένο. Αφυπνίζει συνειδήσεις. Φτιάχνει πολίτες σκεπτόμενους. Και η σκέψη απαγορεύεται. Ο πολίτης, ο λαός δεν πρέπει να σκέπτεται, παρά να δέχεται και να βομβαρδίζεται Και για να μην μπορεί να αποβάλει τα άχρηστα από αυτά που τον βομβαρδίζουν, του απαγορεύουν να σκέπτεται, να μορφώνεται δηλαδή.
Το θέατρο ήταν το μεγαλύτερο σχολείο των προγόνων μας, αυτό ήταν το σχολείο από αρχαιοτάτων χρόνων. Δανείσθηκαν από αυτό πολλά στοιχεία μεγάλοι συγγραφείς της Ευρώπης και στην εποχή της αναγέννησης και μετά και σύγχρονοι. Οι κλασικοί συγγραφείς μας Σοφοκλής Ευριπίδης, Αισχύλος ο Αριστοφάνης είναι τόσο σύγχρονοι. Ο Αριστοφάνης την «Ειρήνη» την έγραψε γιατί κάποια στιγμή η Νίκειος Ειρήνη δεν είχε αποτελέσματα και είδε ότι συνεχίζεται το φάγωμα Πελοποννησίων και Αθηναίων. Επί 25 χρόνια αλληλοσπαραγμός ομοεθνών. Την γράφει για να συντελέσει στην ειρήνευση των Ελλήνων. Επιτέλους ειρήνη, φθάνει πια αυτό το καταριακό. Επειδή ακριβώς το θέατρο παίζει καθοριστικό ρόλο στην παραπέρα πορεία των λαών αυτή η μορφή τέχνης κυνηγήθηκε, κυνηγιέται και θα κυνηγιέται, αλλά αυτή αφ’ εαυτής η μορφή τέχνης διαθέτει δυνάμεις και δεν υπάρχει περίπτωση να πεθάνει ποτέ. Στα βουνά, στην κατοχή, οι αντάρτες έκαναν θέατρο. Και λέει στο βιβλίο του ο Άγγελος Τερζάκης «και οι Πόντιοι, αυτοί οι Πόντιοι αντάρτες ανέβασαν κάποια στιγμή τον Λαζάραγα, τα «Σκοτάδια» το οποίο είναι η σύγκρουση ιδεών μεταξύ ενός αγά που πίνει το αίμα των χωρικών και οι χωρικοί κάποια στιγμή αντιστέκονται και η αντίσταση δεν φέρνει αποτελέσματα και αποφασίζουν να οργανωθούν και περνάνε από λαϊκό δικαστήριο το Λαζάραγα, αυτό τον δολοφόνο. αλλά αμέσως μπαίνουν στην περιοχή η Κοζάκοι και τα κάνουν όλα λίμπα». Αυτό το έργο το έγραψε ο Φωτιάδης το 1904 προφητεύοντας κατά κάποιο τρόπο τη μεγάλη απεργία την Κυριακή του 1905 από στρατιώτες του τσάρου και χωροφύλακες.

ΠτΘ: Ο Γιώργος Φωτιάδης προσέφερε πολλά…
Λ.Τ.: Ο Γιώργος Φωτιάδης γεννήθηκε στην Κερασούντα, τέλειωσε εκεί το γυμνάσιο, τα νομικά στην Αθήνα και πήγε στην Πάντοβα για μεταπτυχιακά. Γίνεται το ’96 ο πόλεμος της ντροπής, παρατά τις σπουδές του, κατατάσσεται εθελοντής, τραυματίζεται και πηγαινοερχόταν από Ομόνοια Σύνταγμα από Σύνταγμα Ομόνοια. Τον βρίσκει ένας ονόματι Σιδηρόπουλος, - αυτά μου τα έλεγε ανεψιός του ο Λεόντιος Σιδηρόπουλος που μένει στη Νέα Σμύρνη- και του λέει: «Γιωρίκα πας κ’ ερχεσαι Ομόνοια Σύνταγμα, Σύνταγμα Ομόνοια»… «Ε και ντο να εφτάω» λέ ατονε. Εξ α σο Σύνταμα και εξ α σην Ομόνοιαν μόνον αρβανίτικα ακούς». Αυτός ο Φωτιάδης δεν μπόρεσε να επιστρέψει στον Πόντο, διότι πολέμησε τους Τούρκους. Επέστρεψε στο Σοχούμ, όπου ήταν το «Πράσινο Θέατρο», στο οποίο ανέβαζε τα έργα του και σώζεται μία επιστολή του σε ένα γιατρό πόντιο που του έλεγε: «φίλε μου νοσταλγώ εκείνες τις υπέροχες μέρες, όπου στο Πράσινο Θέατρο ανεβάζαμε το «Λαζάραγα» και οι Τσαρικοί μας έπαιρναν στις πετριές.

ΠτΘ: Αυτά όμως είναι άγνωστα στους περισσότερους…
Λ.Τ.: Αυτά ελλείψει παιδείας τα αγνοεί όχι μόνον ο λαός μας, αλλά και η ηγεσία του ποντιακού στοιχείου. Δεν με κάλεσαν ποτέ, ταρακούνησα τον κόσμο, την Ευρώπη τον Καναδά, δεν μου είπαν ποτέ «έλα ρίζα μ’ καθ’κα να καλατσέβουμε. Κάτ’ εφτάς αδακές». Συνέχεια γράφουν οι εφημερίδες. Το Τμήμα Θεάτρου του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου μου έστειλε έναν τόμο σαν βιβλίο και όταν το άνοιξα τι είδα… Είχαν βάλει δύο φοιτήτριες από το Τμήμα Θεάτρου και κατέγραψαν όλο το οδοιπορικό του Κέντρου Ποντιακού Θεάτρου και Τεχνών μέχρι πριν πέντε χρόνια. Και γράφουν μέσα πράγματα, τα οποία εγώ δεν μπορούσα να διαβάσω γιατί δεν είχα γραφείο τύπου να πληρώσω να μου στείλουν τα αποκόμματα. Αυτή είναι η Ελλάδα μας. Η Ελλάδα του Ταίναρου, η Ελλάδα των παράλιων του Ευξείνου Πόντου η Ελλάδα μας δεν μαντρώνεται στα σημερινά αρχαία όρια. Πολιτισμικά και πολιτιστικά ταξιδεύει ανά τον κόσμο. Μαύρη Θάλασσα, Βακτριανή, Αφγανιστάν, Πακιστάν, Κάτω Ινδίες.

Το μέλλον του Ποντιακού Θεάτρου

ΠτΘ: Πώς βλέπετε το μέλλον του ποντιακού θεάτρου;
Λ.Τ.: «Εάν χαθώ… (κάνει μια κίνηση προβληματισμού)… Το τι μου έσυραν τέσσερις επώνυμοι γιατί έκανα Αττική Κωμωδία στην ποντιακή διάλεκτο, βέβαια και εκ των υστέρων ζήτησαν συγνώμη στην εφημερίδα «Ποντιακά Νέα». Ο Ευσταθιάδης, ένας Εσερίδης δάσκαλος από την Ευξεινούπολη του Βόλου, - εγώ είπα τονε Σερσερίδη, δάσκαλος να μην ξέρει γι’ αυτήν την γλώσσα, την πανάρχαια γλώσσα με λέξεις και εκφράσεις πανάρχαιες κατευθείαν ελληνικές-, δυστυχώς και ο Γιώργος Λαμψίδης, συγγραφέας τον οποίο έχω διαβάσει. Ήρθε ο δικηγόρος μου και μου είπε ότι από τον Ευσταθιάδη μπορώ να εισπράξω μέχρι και τριάντα εκατομμύρια. Εγώ να κάνω μήνυση τον συμπατριώτη μου επειδή μου ρίχνει τόνους λάσπη ότι παίρνω λεφτά από το υπουργείο Πολιτισμού; Έχει αποδείξεις για αυτό; Είναι βέβαια κατηγόρια για φυλακή. Εγώ να κάνω μήνυση στη ράτσα μου για να εισπράξω τριάντα εκατομμύρια; Θα μπορούσα με αυτά τα λεφτά να κάνω τρεις θεατρικές παραγωγές, αλλά όχι έτσι. Δεν το έκανα.

Οι άνθρωποι αυτοί δεν μπορούσαν να κατανοήσουν αυτό που έκαναν άλλοι που ξενυχτούσαν, όπως ο Οδυσσέας Λαμψίδης, ο Καπνάς, ο Παμπούκης, Παμπουκίδης, ο οποίος ήταν διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας Αθηνών και είχα μεγάλη τύχη που τον γνώρισα με τέσσερις γλώσσες, ιερόν τέρας των γραμμάτων, μετέφρασε τον Κύκλωπα του Ευριπίδη με τίτλο «Ο τραγοπόδαρον». Κάποιοι έφερναν αντιρρήσεις που θα έκανα αττική κωμωδία και τους έλεγε «γιατί; Και εγώ έκανα και ήθελα να την ανεβάσω». Ήρθε η χήρα του στην πλατεία Δαβάκη όπου κάθε 3 του Σεπτέμβρη κάνω κάτι και μου είπε: «Κύριε Τερζά ήρθαν και εμάζεψαν όλα τα βιβλία τ’». Εγώ ξέρω ποιος τα πήρε. Αλλά είναι κρίμα να είναι στις προθήκες. Και πάνω σε αυτό να πω ότι δυστυχώς το ποντιακό θέατρο, εν αντιθέσει με όλες τις άλλες τέχνες που διαχρονικά ακολουθούν μία εξελικτική πορεία, παρέμεινε ερμητικά κλεισμένο στις προθήκες της λαογραφίας, δεν κατέβηκε δηλαδή στο λαό μας, να μελετήσει δηλαδή τους προβληματισμούς, να καταγράψει αυτά τα πράγματα και να τα κάνει θεατρικές ατάκες, που θα εκφέρονται από το στόμα των ηρώων της παράστασης. Δεν το έκανε. Λαογραφικό θέατρο, λαογραφικό θέατρο και έτσι αναγκάστηκα να καταφύγω σε αττική κωμωδία.

Έκανα και τη Λυσιστράτη και την ανεβάσαμε στους Φιλίππους. Εκεί τρέχει ο ανεψιός μου και ο βαφτισιμιός μου χρόνια στη Γερμανία και μου λέει: «Νουνέ να σου πω κάτι να χαρείς. Ένα αντρόγυνο Γερμανοί το τι έλεγαν για την παράσταση». Τους πλησίασε και τους είπα ότι άκουσα ότι τους άρεσε η παράσταση. Γύρισαν και μου είπαν: «Κύριε στην Επίδαυρο βλέπουμε μεγάλες παραστάσεις. Αλλά απόψε κάτι πάθαμε. Όμως ο σκηνοθέτης έκανε μία απρέπεια». Εχπαράγα. «Τι απρέπεια» τους ρώτησα. «Μία σκηνή την έκοψε». Οι Γερμανοί ήξεραν τον Αριστοφάνη απ’ έξω και ανακατωτά. Μία σκηνή την έκοψα και συγκεκριμένα αυτή που ο Αθήναιος βγαίνει στη σκηνή και ανταμώνει τον Πρόβουλο με ένα ράσο «λίγο τικλεμένον» και επειδή ντράπηκα έκοψα τη σκηνή. Δεν μείωνε την παράσταση, αλλά ο Γερμανός το θεώρησε ασέβεια στον μεγάλο μας δραματουργό τον Αριστοφάνη.

ΠτΘ: κ. Τερζά, σας ευχαριστούμε πολύ.
Λ.Τ.: Κι εγώ σας ευχαριστώ.