του Θεόδωρου Ν. Ρωμανίδη
Κάθε φορά που ξένοι ή Έλληνες δημοσιογράφοι ζητούσαν βιογραφικά στοιχεία, από τον Πρόεδρο της Ελληνικής δημοκρατίας (1929-1935) Αλέξανδρο Ζαΐμη, έλεγε με υπερηφάνεια. «Καταγόμεθα βεβαίως από την Κερπινή Καλαβρύτων εκ πατρός, παππού και προπάππου, αλλά παρακαλώ να μη λησμονηθεί ότι η μητέρα μου Ελένη Μουρούζη, ήτο ποντιακής καταγωγής ως κόρη του Αλεξάνδρου Μουρούζη την σπουδαία Φαναριώτικη οικογένεια των Μουρούζηδων.»
Η Οικογένεια των Υψηλαντών κατοίκησε σ' ένα χωριό έξω από την Τραπεζούντα, που ονομάζονταν Ύψαλλα, ενώ οι Μουρούζηδες στο χωριό Μουρούζ, επίσης έξω από την Τραπεζούντα.
Είναι αλήθεια πως υπάρχει ένα έλλειμμα γνώσης για τη συνεισφορά του Ποντιακού Ελληνισμού στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων του 1821. Τα σχολικά εγχειρίδια της πατρίδας μας «ξεχνούν» στο θέμα αυτό-όπως και σε πολλά άλλα- τους Έλληνες της Μαύρης Θάλασσας.
Στην επαναστατημένη Ελλάδα του 1821 και ιδιαίτερα στο Μοριά κατέβηκαν πολλοί εθελοντές, για να πολεμήσουν και το έπραξαν με ξεχωριστή γενναιότητα. Πολλά νέα παλικάρια ποντιακής καταγωγής, σπουδαστές στην πλειοψηφία τους, κατατάχθηκαν στον Ιερό Λόχο του Αλέξανδρου Υψηλάντη.
Ο Γεώργιος Θ. Κανδηλάπτης (Κάνις) γράφει: "Ουχ ήττον και πολλοί νέοι Πόντιοι μέσον Ρωσίας και Ρουμανίας κατήλθον εις την Ελλάδα και επολέμησαν γενναίως εν Ηπείρω και Στερεά Ελλάδα"
Επιπλέον επιφανείς Πόντιοι ενίσχυσαν με μεγάλα χρηματικά ποσά τη Φιλική Εταιρία. Ο Ηλίας Κανδήλης, ιδρυτής και διδάκτορας του Φροντιστηρίου της Χερσώνας, ο Ιάκωβος Γρηγοράντης, γενικός «αρχιμεταλλουργός» των μεταλλείων της Αργυρούπολης, καθώς και η μεγάλη ποντιακή οικογένεια των Μουρούζηδων είναι λίγα μόνο από τα παραδείγματα των Ποντίων, που ενίσχυσαν με διάφορους τρόπους τον αγώνα.
Σε μια μελέτη για τους Μικρασιάτες αγωνιστές του Κ. Μ. Κωνσταντινίδη "Η συμβολή των Μικρασιατών εις την εθνική αναγέννησιν” που δημοσιεύτηκε το 1940 στο περιοδικό Μικρασιατικά Χρονικά, ο Οδυσσέας Λαμψίδης κατάφερε να εντοπίσει 17 Πόντιους αγωνιστές και να δημοσιεύσει με πλήρη τεκμηρίωση τα ονόματά τους. Ο εντοπισμός τους έγινε από τον τοπωνυμικό χαρακτηρισμό τους, όπως για παράδειγμα, Τραπεζανλής, Τραπεζούντιος, Μαυροθαλασσίτης, Σιναπλής, Κιουμουσχανελής. (Οδ. Λαμψίδου, “Έλληνες Πόντιοι εις την εθνεγερσίαν του 1821″, Αρχείον Πόντου)
Γεγονότα:
1789. Ιδρύεται η Οδησσός (από τους 3.150 αρχικούς κατοίκους της οι 2.500 ήταν Έλληνες του Πόντου). Πολλοί Έλληνες του Πόντου αλλά και της Άσπρης Θάλασσας (έτσι ονόμαζαν την Μεσόγειο) άρχισαν να μεταναστεύουν προς τις παραδουνάβιες ηγεμονίες ύστερα από την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή της Μολδοβλαχίας (1774).
1814. Ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία, στην Οδησσό. Μεταξύ των μυημένων, στον μικρασιατικό Πόντο φαίνεται να συμπεριλαμβάνονταν και κρυπτοχριστιανοί. Σημαντική εκπρόσωπος της ποντιακής συμμετοχής υπήρξε η οικογένεια των Yψηλαντών. Η οικογένεια των Yψηλαντών ενσάρκωσε με τον πλέον αποκαλυπτικό τρόπο το γεγονός της στράτευσης όλων των Ελλήνων στο στόχο της πολιτικής αποκατάστασης του υπόδουλου γένους.
1819. Μυείται στα μυστικά της Φιλικής Εταιρίας ο Σίλβεστρος Λαζαρίδης, διάκονος του Χαλδίας Σωφρονίου και μετέπειτα μητροπολίτη Χαλδίας. Ο Σίλβεστρος στη συνέχεια μυεί το μητροπολίτη Σωφρόνιο, τον Αρχιμεταλουργό Ιάκωβο Γρηγοράντη κ.ά. Τον ίδιο χρόνο μυείται και ο διδάσκαλος του γένους Ηλίας Κανδήλης ο οποίος αφήνει στον Αλ. Υψηλάντη 5.000 ρούβλια, για τους σκοπούς της Εταιρείας.
Να πως καταγράφει την μύηση του Αρχιερέως Σιλβέστρου ο Γεώργιος Θ. Κανδηλάπτης του Κάνεως στο βιβλίο του «Ποντιακά Ιστορικά Ανάλεκτα» Εκδόσεις Κυριακίδη. «...Αίφνης η θύρα του Συνοδικού ηνοίχθη αποτόμως και δύο δερβίσιδες, εκ του Τάγματος των Μεβλεβίδων εισήλθον και κραδαίνοντες ανά μιαν βακτηρίαν φέρουσιν δόρυ και αξίνην και μερμορίζοντες διάφορα ρητά του Κορανίου περιεσκόπευσαν τα πέριξ. Μετ’ απορίας όμως είδεν, ότι ευθύς ως εισήλθον, έκλεισαν επιμελώς την θύραν του Συνοδικού.
Εστήριξαν τας βακτηρίας αυτών εν τη γωνία και απακαλύψαντες τας κεφαλάς αυτών εν των κιδάρεων, προσήλθον και μετά μεγάλης Χριστιανικής ευλαβείας, έκαμψαν τα γόνατα αυτών και προσκυνήσαντες την δεξιάν του αρχιερέως εξεζήτησαν τας ευχάς αυτού εις καθαράν Ελληνικήν διάλεκτον. Ο Αρχιερεύς Σιλβέστρος εγένετο έκθαμβος διά τα γενόμενα, βλέπων προ αυτού δύο ηλιοκαείς, αλλ’ ωραίας φυσιογνωμίας εχούσας την πλουσίαν αυτών κόμην κτενισμένην, και κεχυμένην επί των ώμων αυτών, εξωτερικώς μεν υπό Οθωμανικήν αμφίεσιν, αλλά την Ελληνικήν φυσιογνωμίαν έχοντες και την Ελληνίδα διάλεκτον ομιλούντας. Ο Δεσπότης ηπόρει αν ευρίσκεται υπό Χριστιανών η κατασκόπων Οθωμανών.
Την απορίαν αυτού μαντεύσας ο έτερος των Δερβίσιδων και περισκοπεύσας περί εαυτών αν υπ’ ουδενός εβλέπετο και αν ευρίσκετο εν ασφαλεί τόπο είπε. «Σεβασμιώτατε Δέσποτα, βλέπομεν ότι δυσπιστείται και εν αμφιβολία ευρίσκεσθε, περί του ότι αν λέγωμεν την αληθείαν, ότι είμεθα Έλληνες Χριστιανοί. Έιμεθα μυστικοί απόστολοι της εν Οδησσώ συστηθείσης εν έτει 1814 υπό των αειμνήστων ανδρών Αθ. Τζακάλωφ, Σκουφά, και Ξάνθου Φιλικής εταιρείας και απεστάλημεν εις τας διαφόρους πόλεις της Ανατολής προς κήρυξιν της ελευθερίας, σύστασιν εφορειών και επιτροπών, εγγραφή μελών και άθροισιν συνδρομών υπέρ της εθνικής επαναστάσεως και ό,τι λέγομεν την πάσαν αλήθειαν» είπον και εξεβίδωσαν τας μακράς αυτώ βακτηρίας, ότε και έπεσαν εξ αυτών καταγής κύλινδροι συστατικών και άλλων επιστολών διευθυνόμενα προς τας θρησκευτικάς αρχάς του εν Τουρκία Ελληνισμού και υπογεγραμμέναι υπό του αειμνήστου Γρηγορίου του Ε’ και άλλων πρωτεργατών της ελευθερίας. Πάραυτα ηνοίχθησαν οι οφθαλμοί του Μητροπολίτου, ενηγκαλίσθη αυτούς ως πατήρ τα τέκνα και θέσας τας εκ της συγκινήσεως τρεμούσας χείρας του επί των κεφαλών αυτών προσεφώνησεν ούτω μετά δακρύων:
«Ο Ύψιστος, ο ετάζων νεκρούς και καρδίας εύχομαι να κατευοδώση το έργον υμών και εις ακύμαντον λιμένα να αγάγη αυτόν. Εύχομαι όπως σύμπαν το έθνος λαμβάνον υπ’ όψιν τα υπερτετρακοσαετή δεινά αυτού σύσωμον εξεγερθή κατά της τυραννίας και πατάξη τον διάβολον της δουλείας κατά κεφαλής και δημιουργήση το νέον Ελληνικόν Κράτος. Σας συνιστώ Δε μέχρι της ευθέτου ώρας σύμπνιαν, προσοχήν, συνεκτικότητα και δραστηριότητα, εάν θέλομεν να κατορθώσωμεν μέγα και ένδοξον έργον».
Τοιούτοι ήσαν εν συνόψει οι λόγοι του αειμνήστου εκείνου μητροπολίτου ως διεμνημόνευσαν τούτους οι γονείς ημών και οι γεροντότεροι της πατρίδος.
Εγερθείς ο Μητροπολίτης αυτούς μεν έπεμψεν εις το μαγειρείον προς κατεύνασιν της πείνης των, αυτός δε προσεκάλεσε τον άρχοντα αρχιμεταλλουργόν και παντοδύναμον εν Πόντω αείμνηστον και εθνομάρτυρα επίσης Ιάκωβον τον Γρηγοράντην, εις ον και εκοινώνησε τα της αποστολής των δύο μυστικών αποστόλων, και τον θάνατον των δύο κορυφαίων του Γένους του Τε Γρηγορίου του Ε’ και του Κωνστ. Μουρούζη. Απερίγραπτος ήτο η λύπη και η αθυμία του άρχοντος Ιακώβου διά τους θανάτους τούτων και ιδίως του επιστηθίου φίλου του Κωνστ. Μουρούζη, ον εγνώρισεν ετ Κων/πόλει, όπου κατ’ έτος μετέβαινε μεταφέρων μεταλλεύματα, ώστε όρκον φρικτόν ώμοσε κατά των Τούρκων και επεχρέωσε τον Αρχιερέα Σιλβέστρον να κηρύξη επ’ εκκλησίαις ότι πας ο λέγων τον Τούρκον καλόν δεν ήτο άξιος υπί επταετίαν να μεταλαβάνη των αχράντων μυστηρίων και ισοβίως κατά των Τούρκων αντέπραξεν.
Εκρίθη λοιπόν καλόν και φρόνιμον, όπως οι υπό το ένδυμα των Δερβίσιδων απόστολοι της Φιλικής. εταιρείας αποστάλωσιν εις την μ. αγίου Γεωργίου Χουτουρά δια πάσαν ασφάλειαν, ληφθή δε γενική απόφασις περί της αθροίσεως συνδρομών και εξ Αργυρουπόλεως και της επαρχίας. Την 15 Αυγούστου, ημέραν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ευθύς μετά την απόλυσιν της εκκλησίας 25 πρόκριτοι της Αργυρουπόλεως συνελθόντες παρά τω Μητροπολίτη εγένοντο κοινωνοί της Εθνικής αποστολής και προσέφερον ανεξαιρέτως πάντες μετά των πολιτών την συνδρομήν των. Απεφασίσθη δε όπως ο Πρωτοπρεσβύτερος και Οικονόμος της Μητροπόλεως Π. Τριαντάφυλλος Λαζαρίδης περιέλθη την επαρχίαν και αθροίση συνδρομάς.
Ούτω λοιπόν εν διαστήματι μηνός συνηθροίσθη το ποσόν 12000 γροσίων (ποσόν σημαντικόν την εποχήν εκείνην) όπερ και παρεδόθη τοις δύο αποστόλοις έναντι αποδείξεως, χάριν του μεγάλου εθνικού έργου, της Αναστάσεως της Πατρίδος.».
1820. Απρίλιος. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης γίνεται γενικός έφορος της αρχής, δηλαδή αναλαμβάνει την ηγεσία της φιλικής εταιρείας.
1821. Μάρτιος. Συγκροτείται ο Ιερός Λόχος, με τη συμμετοχή πολλών Ποντίων Ελλήνων. O Aχιλλέας Aνθεμίδης αναφέρει ότι ο σουλτάνος θεώρησε τον Ιερό Λόχο ως ευξεινοποντιακή στρατιωτική μονάδα και ότι με αυτήν την πρόφαση εξόντωσε τους προκρίτους της Aργυρούπολης του Πόντου. Αναφέρει επίσης ότι με φιρμάνι απαγορεύτηκε στον πληθυσμό της Aργυρούπολης και άλλων περιοχών να υδροδοτείται από τις βρύσες κατά την επέτειο της μάχης του Δραγατσανίου.
1821. Ιούνιος. Μάχη του Δραγατσανίου, οι Ιερολοχίτες ηττώνται. Πόντιοι μαχητές του Ιερού Λόχου καταφεύγουν στη Ρωσία μετά την ήττα. Από τους διασωθέντες Iερολοχίτες εκτιμάται ότι οι 19 κατάγονταν από τον Πόντο.