Του Γιώργου Κιούση
Αρχαϊκά στοιχεία, τα οποία παραπέμπουν ευθέως στη μορφή της Κοινής, όπως αυτή μιλιόταν στη Μικρά Ασία από τον 3ο αι. π.Χ. και μετά, και κυρίως στη μορφή της Βυζαντινής Κοινής (3ος αι. μ.Χ. - 8ος αι. μ.Χ.) πριν από τη διαλεκτική της διάσπαση διασώζει η Οφίτικη Ποντιακή (Ο.Π.).
Τα στοιχεία αυτά ενισχύουν την υπόθεση ότι η Ποντιακή αποτελεί μια από τις πρώτες διαλεκτικές ομάδες που αποσχίσθηκαν από τη Βυζαντινή Κοινή, διατηρώντας έτσι αρκετά από τα αρχαϊκά της στοιχεία τα οποία εξαφανίστηκαν αργότερα. Παράλληλα, η Ο.Π. αποτελεί μια διάλεκτο γλωσσικής επαφής ελληνικής - τουρκικής. Ως τέτοια παρουσιάζει σημαντικές δομικές παρεμβολές από την τουρκική, όπως η χρήση του ερωτηματικού μορίου -μι. Η εξέταση των παρεμβολών αυτών σε αντιπαραβολή με ανάλογες δομές από διαλέκτους επαφής ελληνικής - τουρκικής και το αντίστροφο ανοίγει ένα παράθυρο στη διερεύνηση των εσωτερικών δομικών χαρακτηριστικών της γλωσσικής επαφής των δύο αυτών γλωσσών.
Η Οφίτικη, μια ποικιλία της Ποντιακής, μιλήθηκε αρχικά στην περιοχή του Οφι και στη συνέχεια, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, σε μικρούς θύλακες της βόρειας Ελλάδας. Η επαρχία του Οφι βρισκόταν ανατολικά της Τραπεζούντας, ανάμεσα στις επαρχίες των Σουρμένων και της Ριζούντας. Ο ποταμός Οφις αποτελούσε το φυσικό σύνορο που διαχώριζε τα χωριά των εξισλαμισμένων ελληνικών πληθυσμών από τα χριστιανικά ελληνικά χωριά Χάλτ', Ζουρέλ, Κουρίτσ', Κρηνίτα, Κοφκία, Γίγα, Ζησινό και Λέκκα.
Σήμερα εξακολουθεί να μιλιέται και έξω από τα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας σε τριάντα περίπου χωριά της επαρχίας του Όφι. Πρόκειται για γλωσσικούς θύλακες δυτικά της Τραπεζούντας όπως η περιοχή της Τόνγιας και η επαρχία Caykara. Οι ομιλητές αυτής της ομάδας είναι απόγονοι εξισλαμισθέντων Ποντίων που παρέμειναν στις εστίες τους.
Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, η Ο.Π. περιορίστηκε στις περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν οι Πόντιοι πρόσφυγες, όπως, για παράδειγμα, στην περιοχή του Παρανεστίου της Δράμας (στα χωριά Πολυνέρι, Καλλίκρουνο, Πάστροβα, Περίβλεπτον, Μελισσοχώρι, Μεσοχώρι και Ντούκοβο), στο χωριό Παντοκερασιά του νομού Κιλκίς και στην κωμόπολη Φιλώτα της Κοζάνης. Το 1928 μια ομάδα Οφιτών από την περιοχή του Παρανεστίου μαζί με Οφίτες από το χωριά Παντοκερασιά Κιλκίς και Φιλώτα Κοζάνης αγόρασαν μια έκταση 6.820 στρεμμάτων και ίδρυσαν τη Νέα Τραπεζούντα Πιερίας (αρχικά με την ονομασία Κάτω Αϊ-Γιάννης-Οφις). Το χωριό αριθμεί περίπου 700 κατοίκους και αποτελεί ένα από τα ελάχιστα αμιγώς οφίτικα προσφυγικά χωριά της Ελλάδας.
Τον Μάιο του 2003 και του 2006 ομάδα γλωσσολόγων από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, με επικεφαλής τους Ανθή Ρεβυθιάδου και Βασίλειο Σπυρόπουλο, ξεκίνησε με τη βοήθεια του Πολιτιστικού και Μορφωτικού Συλλόγου «Αλέξανδρος Υψηλάντης» έρευνα πεδίου με σκοπό τη γλωσσολογική μελέτη της Ο.Π. όπως μιλιέται σήμερα στο χωριό της Νέας Τραπεζούντας Πιερίας. Η έρευνα πεδίου συνεχίστηκε τον Μάιο του 2009 στο πλαίσιο του προγράμματος «Μελέτες 2009» του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση. (Μέλη ερευνητικής ομάδας: δρ. Α. Ρεβυθιάδου, δρ. Β. Σπυρόπουλος, δρ. Κ. Κακαρίκος και οι φοιτητές: Σ. Λουίζου, Γ. Μαρκόπουλος, Ε.-Κ. Χαϊμέλη.)
Τυπολογική περιγραφή
«Βασικός σκοπός της συγκεκριμένης ερευνητικής δραστηριότητας είναι να παρουσιαστεί μια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη τυπολογική περιγραφή της διαλέκτου με βάση τις υπάρχουσες, δημοσιευμένες και αδημοσίευτες, πηγές της», τονίζει η Ανθή Ρεβυθιάδου, σήμερα επίκουρη καθηγήτρια στον Τομέα Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. «Επιπλέον, η έρευνα έχει ως στόχο να εξετάσει τον βαθμό στον οποίο κάποιες από τις δομές της διαλέκτου εξακολουθούν να επιβιώνουν και στη σημερινή της μορφή. Απώτερος στόχος είναι να δοθεί η δυνατότητα στο ευρύ κοινό που ενδιαφέρεται για θέματα γλωσσικής επαφής, διαλεκτολογίας, αλλά και ιστορίας της ελληνικής γλώσσας να γνωρίσει μια διαλεκτική ποικιλία της Ποντιακής όπως αυτή αναδύεται μέσα από αρχειακό υλικό, κείμενα, αφηγήσεις, ηχητικά αρχεία και γραμματικές περιγραφές».
Ο Βασίλης Σπυρόπουλος, λέκτορας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, προσθέτει: «Με την αρωγή του Προγράμματος "Μελέτες" δόθηκε η ευκαιρία να συγκροτηθεί μέσα από έρευνα πεδίου ένα πολύτιμο ηχητικό αρχείο της διαλέκτου το οποίο ήρθε να συμπληρώσει και να εμπλουτίσει παλαιότερες αντίστοιχες καταγραφές όπως, για παράδειγμα, τα ηχητικά αρχεία της έρευνας του Σ. Λιανίδη της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών».
Οι δύο γλωσσολόγοι σημειώνουν ότι «σημαντικό αποτέλεσμα αυτής της ερευνητικής προσπάθειας είναι αναμφισβήτητα και η δημιουργία των προϋποθέσεων για την ένταξη της διαλέκτου σε προγράμματα και δράσεις γλωσσικής αναβίωσης με σκοπό τη διάσωση επαπειλούμενων γλωσσικών ποικιλιών ή ποικιλιών που βρίσκονται σε καθεστώς εξαφάνισης, όπως η Ο.Π. στην παλαιότερη μορφή της. Κάτι τέτοιο είναι εφικτό αρχικά μέσω της δημιουργίας δικτύων νέων χρηστών και νέων χρήσεων της γλώσσας, αρχικά στο οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον (μεταβίβαση μεταξύ γενεών) και στη συνέχεια σε υψηλότερα επίπεδα (π.χ. εκπαίδευση, ΜΜΕ, κ.ά.)».
Πηγή: Ελευθεροτυπία