του Θεοδόση Κυριακίδη
Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί μια έντονη διαλεκτική για το μέλλον της μονής του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα. Τα μέλη του Σωματείου σε δυο Γενικές Συνελεύσεις αποφάσισαν με συντριπτική πλειοψηφία να τοποθετηθεί στον Περιστερεώτα μοναστική αδελφότητα και να μετατραπεί σε πραγματική μονή υπαγόμενη στην Ιερά Μητρόπολη Εδέσσης Πέλλας και Αλμωπίας.
Πώς και γιατί το Σωματείο αποφάσισε να προβεί στην ενέργεια αυτή; Ποιοι είναι οι στόχοι του και ποιος ο σχεδιασμός του για το μέλλον αυτού του ιδρύματος;
Η απόφαση που πήρε το Σωματείο συζητήθηκε επανειλημμένως με ανθρώπους που τόσα χρόνια διακονούσαν το χώρο αυτό και ξέρουν τις ανάγκες του. Επίσης αναζητήθηκε και η ιδεολογική ταυτότητα του μνημείου και εξετάστηκε η αποτελεσματική ή μη λειτουργία της μονής με τη συγκεκριμένη μορφή. Ποια θα ήταν η επιθυμητή λειτουργία του για το μέλλον;
Αυτά και άλλα παρεμφερή ερωτήματα απασχόλησαν σοβαρά τα μέλη του Σωματείου και έγινε ένας προσεκτικός σχεδιασμός για να καθοριστεί ο τρόπος με τον οποίο η λειτουργία της μονής θα καλύψει τις ανάγκες της. Παράλληλα επιχειρήθηκε και ο προσδιορισμός του τρόπου με τον οποίο η μονή θα μπορούσε να καλύψει πάγιες ανάγκες του ποντιακού ελληνισμού σήμερα.
Έπρεπε να απαντηθούν τα παρακάτω ερωτήματα:
- Τα σύμβολα αυτά ήταν ικανά να νοηματοδοτήσουν τη μελλοντική του πορεία και να συμβάλλουν στην αναβάθμιση της παρουσίας των ποντίων στη σύγχρονη πραγματικότητα;
- Θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στη γνώση του πολιτισμικού μας πλούτου και στην ανατροφοδότηση της ιστορικής μας μνήμης, αυτοσυνειδησίας και ταυτότητας;
- Θα μπορούσαν να μας εμπνεύσουν για νέες πολιτισμικές δημιουργίες;
- Να συσπειρώσουν το ποντιακό στοιχείο και ιδιαίτερα να κομίσουν μια ενδιαφέρουσα πρόταση για τις νέες γενιές;
Ήταν λοιπόν ξεκάθαρο ότι η απόφαση του Σωματείου για το μέλλον της Μονής θα εξαρτιόταν από τη σχέση μεταξύ του ζητουμένου και του τρόπου λήψης του. Τι θέλουμε δηλαδή και τι μπορεί, ή μάλλον τι πρέπει να μας δώσει ο Περιστερεώτας; Θέλουμε απλώς να διατηρήσουμε αυτό που μας παραδόθηκε από τις παλιότερες γενιές, δηλαδή στην ουσία έχουμε μια πολιτική συντήρησης ή έχουμε πρόθεση να δημιουργήσουμε; Θέλουμε απλώς να επαναλαμβάνουμε γιορτές και καθιερωμένες εκδηλώσεις ή θέλουμε να εκπαιδεύσουμε, να προβληματίσουμε και να εμπνεύσουμε; Θέλουμε να δεχόμαστε το παρόν και τα προβλήματά του παθητικά και διεκπεραιωτικά ή θέλουμε να σχεδιάζουμε το μέλλον και να προλαμβάνουμε τις αρνητικές επιπτώσεις του χρόνου στη μνήμη και την παράδοσή μας. Θέλουμε τέλος με τις κατάλληλες στρατηγικές να οδηγούμε τις καταστάσεις εκεί που έχουμε σχεδιάσει ή είμαστε απλοί δέκτες ξένων επιδράσεων και ερεθισμάτων. Είμαστε εμείς που προγραμματίζουμε το μέλλον μας ή το μέλλον θα ορίσει το ποιοι θα είμαστε. Με άλλα και απλούστερα λόγια για να ξέρεις ποιον δρόμο θα πάρεις πρέπει να ξέρεις που θέλεις να πας.
Το Σωματείο του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, ήξερε πολύ καλά που ήθελε να πάει. Έπρεπε να βρεθεί ο κατάλληλος δρόμος. Στην αναζήτηση αυτή δεν υπήρχε πυξίδα γιατί ήταν η πρώτη, ίσως, φορά που συζητιόταν σοβαρά ο ρόλος των ανιστορημένων μονών της Ελλάδας για το μέλλον του ποντιακού ελληνισμού στη σημερινή πραγματικότητα. Υπήρχε, όμως, ένας αδιάψευστος σύμβουλος. Η αλήθεια της ιστορίας, της μνήμης και της ανάγκης.
Αυτά τα τρία, δηλαδή, η ιστορία, η μνήμη και η ανάγκη μας οδήγησε στην απόφαση της επανδρώσεως του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα. Οι λόγοι λοιπόν είναι ηθικοί, ιστορικοί και ρεαλιστικοί. Ήταν μια έγκαιρη αναγκαιότητα για μια διαλεγόμενη εμπειρία με την ιστορία, η οποία μας οδηγεί στο να μελετάμε, να αναλύουμε και να συζητάμε. Να μελετάμε και να αναλύουμε τις ανάγκες μας για το μέλλον και να συζητάμε τον τρόπο εκπλήρωσης των αναγκών αυτών. Η ενδογενής αδυναμία κάποιων να καταλάβουν το βαθύτερο νόημα και την μακροπρόθεσμη στόχευση αυτής της ενέργειας καθυστέρησε την απόφαση κάποια χρόνια. Όπως, όμως, δήλωσε κάποτε ο πατέρας της Ουμανιστικής Ψυχολογίας Abraham Maslow όταν το μόνο εργαλείο που έχεις είναι ένα σφυρί, τείνεις να συμπεριφέρεσαι σε όλα σαν να είναι καρφιά. Και αυτό συνέβη στην περίπτωση της διαλεκτικής για τον Περιστερεώτα. Αυτή η περίοδος, όμως, πέρασε ανεπιστρεπτί και η καθυστέρηση αυτή δεν πρόσφερε δυστυχώς τίποτε το θετικό στην όλη υπόθεση.
Στον Περιστερεώτα αγωνιούμε για μια ζωή μνήμης και όχι λήθης. Όταν είσαι καταδικασμένος να ζεις αποκομμένος από τον τόπο που διαμόρφωσε την ταυτότητα σου αυτό που οφείλεις να κάνεις είναι να καλλιεργείς τη δημιουργική μνήμη. Διότι η μνήμη συνέχει τους ανθρώπους και συνάγει τα διεστώτα. Τα παραπάνω δεν έχουν σχέσεις με φαντασιώσεις, ιδεοληψίες και ψευδοβεβαιότητες. Η πραγματικότητα είναι σκληρή και ο χρόνος ενάντια στη μνήμη.
Για αυτό αντιλαμβανόμενοι τις προκλήσεις του μέλλοντος και την ανάγκη ενίσχυσης της μνήμης και της ποντιακής ταυτότητας αποφασίσαμε να επιλέξουμε ανάμεσα στη συντήρηση ή την δημιουργική πρόοδο. Είχαμε βυθιστεί σε μια κουλτουραλιστική διολίσθηση περιορίζοντας τη μετοχή μας σε μια εξωτερική σωματική παρουσία. Καμιά τροφή για σκέψη, γνώση και προβληματισμό. Καταντήσαμε φορείς του εθιμοτυπικού και διεκπεραιωτές του σήμερα, του τώρα. Κανένας σχεδιασμός για το μέλλον, για τη δημιουργία δομών τέτοιων που θα εξασφάλιζαν μια συνέχεια ακόμη κι αν εξέλειπαν οι άνθρωποι. Τα παραπάνω τα γνωρίζουν καλά όσοι τα προηγούμενα χρόνια έχουν παραμερίσει συμφέροντα και προσωπικές προτεραιότητες για να υπηρετήσουν την ποντιακή ιδέα και τη συνέχεια αυτών των ιδρυμάτων. Αφιλοκερδώς –εξαιρείται από όλα τα μοναστήρια η Σουμελά- έχουν αφιερώσει εκατοντάδες ώρες, έχουν κάνει χιλιάδες χιλιόμετρα, τηλεφωνήματα, επαφές και συζητήσεις για να κρατήσουν ζωντανά αυτά τα μνημεία. Όταν δεν υπάρχει, όμως, οικονομική άνεση όλα γίνονται πιο δύσκολα. Σημειωτέον δε ότι οι άνθρωποι αυτοί επιβραβεύονται πολύ συχνά με λοιδορίες, συκοφαντίες και προπηλακισμούς. Αυτές είναι οι πράξεις μιας υποκριτικής κοινωνίας όταν θέλει να καλύψει τα λάθη της, την αβελτηρία της και την ανικανότητα της. Αυτά συμβαίνουν σε μια κοινωνία που δεν αντέχει, δεν καταλαβαίνει και συνεπώς δεν ανέχεται την εθελοντική προσφορά κάποιων που υπηρετούν με ήθος, εντιμότητα και χωρίς υποβόσκοντες υπολογισμούς, τη στιγμή μάλιστα που σε άλλες περιπτώσεις συμβαίνουν εντελώς διαφορετικά πράγματα. Αλλά ας μην επεκταθούμε περισσότερο, να σχολιάσουμε μόνο πως η οποιαδήποτε προσπάθεια παρομοίωσης άρρωστων καταστάσεων που υπάρχουν στη διοίκηση της Παναγίας Σουμελά με αυτήν του Περιστερεώτα (οικογενειοκρατία) μόνο σκοπιμότητες μπορεί να υποκρύπτουν. Διότι το έχουμε πει και θα το ξαναλέμε σε κάθε ευκαιρία. Κάνουμε έκκληση σε όσους θέλουν και μπορούν να προσφέρουν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους στο Σωματείο και το Ερευνητικό Κέντρο να προσέρθουν για να μας ενισχύσουν.
Τι γίνεται, λοιπόν, όταν εκλείψουν οι ερασιτέχνες, οι εθελοντές, οι οραματιστές και δεν υπάρχουν αρκετά χρήματα για να προσλάβεις επαγγελματίες; Σ’ αυτήν την περίπτωση το πιθανότερο είναι το ίδρυμα να αρχίσει να παρακμάζει. Στην εποχή μας ευτυχώς υπάρχουν ακόμη ονειροπόλοι και εθελοντές. Όχι πολλοί αλλά υπάρχουν. Εκείνο που κάνουμε στον Περιστερεώτα μετατρέποντάς τον σε πραγματικό μοναστήρι είναι:
1ον Ακολουθούμε την παράδοση,
2ον Ανταποκρινόμαστε στις σύγχρονες ανάγκες και απαιτήσεις
3ον Προλαμβάνουμε και σχεδιάζουμε το μέλλον.
Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι ας εξετάσουμε πως θα λειτουργήσει το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα. Οι βασικές προτάσεις του Σωματείου που θα περάσουν στο Τυπικό Λειτουργίας-Καταστατικό της Μονής είναι οι ακόλουθες:
1ον. Θα διατηρηθούν όλες οι εκδηλώσεις που πραγματοποιούνταν μέχρι τώρα στη Μονή του Αγίου Γεωργίου με μεγαλύτερη ένταση και λαμπρότητα. Οι εκδηλώσεις αυτές είναι η μεγάλη πανήγυρη ανήμερα της γιορτής του μεγαλομάρτυρα Αγίου Γεωργίου με συμμετοχή χορευτικών συγκροτημάτων και άλλων πολιτιστικών και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση σε παράλληλες εκδηλώσεις, όπως εκθέσεις φωτογραφίας και βιβλίου, διαδραστικών εκδηλώσεων για παιδιά κ.α. Επίσης θα διατηρηθούν και θα γιορτάζονται με μεγαλύτερη θρησκευτική μεγαλοπρέπεια οι γιορτές της Πεντηκοστής και τα τρία τ’ Αεργίτε στις 3 Νοεμβρίου.
2ον. Ο χώρος που θα παραχωρηθεί στη Μητρόπολη θα περιλαμβάνει τα κτίσματα, δηλ. ξενώνα, Ιερό Ναό κλπ. και μέρος του αλσυλλίου. Το Σωματείο στο χώρο που θα διατηρήσει θα δημιουργήσει χώρους εστίασης, φιλοξενίας και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Στους χώρους αυτούς θα οργανώνει και θα φιλοξενεί τους νέους πόντιους της αλλοδαπής για κάποιο χρονικό διάστημα. Στο διάστημα της διαμονής τους εκεί θα ενημερώνονται και θα μαθαίνουν την ιστορία μας, μέσα από ειδικά για τον σκοπό αυτό, σχεδιασμένα σεμινάρια.
3ον. Ο χώρος της Μονής θα είναι επισκέψιμος καθημερινά πρωί και απόγευμα. Οι μοναχοί θα είναι υπεύθυνοι να δέχονται τους επισκέπτες και να τους ξεναγούν στο χώρο καθώς και να εξιστορούν την ιστορία του σημαντικού αυτού μνημείου.
4ον. Στο χώρο που θα διατηρήσει το Σωματείο θα υπάρχει η δυνατότητα εγκατάστασης και λειτουργίας καταστημάτων πώλησης τοπικών και παραδοσιακών προϊόντων. Η μίσθωση θα ανατίθεται σε κατοίκους ή φορείς του Ροδοχωρίου και μόνο σε περίπτωση μη εκδήλωσης ενδιαφέροντος θα παραχωρείται σε τρίτους. Τα καταστήματα αυτά θα πωλούν αποκλειστικώς προϊόντα της τοπικής κοινωνίας ή προϊόντα που προωθούν τον ποντιακό πολιτισμό, όπως βιβλία κλπ.
5ον. Σε ειδικά μελετημένο και διαμορφωμένο χώρο θα δημιουργηθεί το διαδραστικό Ιστορικό Μουσείο της Μονής, όπου θα εκτεθούν τα κειμήλια της Μονής και άλλα πολύτιμα αντικείμενα του Ποντιακού Ελληνισμού τα οποία βρίσκονται στην κατοχή του Σωματείου. Ήδη έχει ξεκινήσει πρόγραμμα τρισδιάστατης ψηφιοποίησης των κειμηλίων, εγγράφων και άλλου οπτικοακουστικού αρχειακού υλικού του Σωματείου. Οι συλλογές του μουσείου θα είναι μόνιμες, ενώ θα μπορούν να φιλοξενούνται και περιοδικές εκθέσεις. Στο Μουσείο αυτό θα δημιουργηθεί ειδικός χώρος στον οποίο θα προβάλλονται από ειδικό προτζέκτορα τα ντοκιμαντέρ που ετοιμάζονται από ειδικούς επιστήμονες, παραγωγούς και σκηνοθέτες για τον ελληνισμό του Πόντου αλλά και για την ιστορία της Μονής.
6ον. Θα ετοιμαστούν ψηφιακοί δίσκοι (CD) στους οποίους θα έχουμε ιστορικό υλικό σχετικά με την ποντιακή ιστορία και οι οποίοι θα μοιράζονται στους επισκέπτες.
7ον. Θα δημιουργηθεί και θα λειτουργεί βιβλιοθήκη ιστορικού και θεολογικού περιεχομένου. Ειδικότερα η βιβλιοθήκη θα περιλαμβάνει βιβλία και μελέτες για την ιστορία, τη λαογραφία και τον πολιτισμό του Πόντου.
8ον. Θα διατίθεται κάθε χρόνο ένα συγκεκριμένο ποσό από τα έσοδα της Μονής για υποτροφίες και ενίσχυση σπουδών ποντιακού ενδιαφέροντος. Εξάλλου και η πρόθεση του ιδρυτή Χαράλαμπου Κιαγχίδη ήταν μετά την αποπεράτωση των εργασιών στη Μονή τα έσοδα να διατίθενται υπέρ του Οίκου Ακρίτα Φοιτητού. Θα καθοριστεί λοιπόν ένα ποσό ετησίως από τα έσοδα της μονής υπέρ των ποντιακών ερευνών.
9ον. Το Σωματείο θα έχει συμβουλευτικό, εποπτικό αλλά και ουσιαστικό ρόλο στην διοργάνωση των διαφόρων εκδηλώσεων που θα πραγματοποιούνται στο χώρο, όπως της πανήγυρης, εκθέσεων, συνεδρίων και άλλων εκδηλώσεων που συνάδουν με τον πνευματικό και θρησκευτικό χαρακτήρα του χώρου.
Ένας επιπρόσθετος λόγος που μας οδήγησε στην απόφαση αυτή πέρα από τους ιστορικούς λόγους που αναφέραμε είναι και λόγοι ρεαλιστικοί. Αποφασίζοντας δηλαδή την τοποθέτηση στη Μονή μοναστικής αδελφότητας αποκτούμε πολύτιμους συνεργάτες στη διαχείριση του Ιδρύματος. Η εμπειρία μας όλα αυτά τα χρόνια είναι πως οι άνθρωποι που έχουν την ευαισθησία και ασχολούνται, δαπανούν πολύ σημαντικό μέρος από τη συνολική δραστηριότητά τους στη διαχείριση αυτών των μνημείων με συνέπεια να μην τους μένει χρόνος να ασχοληθούν με άλλα σημαντικά ζητήματα του ποντιακού ελληνισμού. Αυτό συνεπάγεται μια στασιμότητα και μια συντήρηση με σταδιακή φθίνουσα πορεία.
Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο να επισημάνουμε ένα σημαντικό κίνδυνο που ελλοχεύει. Δε σημαίνει ότι άπαξ και μετατραπούν σε πραγματικές μονές, όλα τα παραπάνω που σημειώσαμε για την «αναπτερυγίαση» του πολιτισμού μας θα πραγματοποιηθούν ως δια μαγείας. Πρέπει η προσπάθεια να συνδυαστεί με την αναζωπύρωση της ποντιακής μας ταυτότητας και αυτοσυνειδησίας. Αυτό θα γίνει με μεθοδικό σχεδιασμό ο οποίος θα περάσει με τον κατάλληλο νομικό τρόπο στο Τυπικό Λειτουργίας ή στο Καταστατικό της Μονής. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω θα ορίζεται στο Καταστατικό του μοναστηριού, πέρα από τους κανόνες που έχουν όλα τα άλλα μοναστήρια, η διδασκαλία της ποντιακής ιστορίας και της παράδοσης, η οποία θα είναι προσιτή στους επισκέπτες των μοναστηριών μέσα από ειδικά σχεδιασμένα προγράμματα που θα λειτουργούν σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, όπως έχουμε ήδη σημειώσει.
Δηλαδή σκοπός μας δεν είναι να δημιουργήσουμε απλώς ένας μοναστήρι. Σκοπός είναι να «ζωντανέψει» η Μονή του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, το οποίο σημαίνει ενίσχυση της ποντιακής του ταυτότητας. Μαζί με τη Μονή σκοπός είναι να ενισχυθεί η διδασκαλία της ποντιακής ιστορίας. Το Σωματείο δηλαδή θέλει να καταστήσει την επίσκεψη στη Μονή ένα ταξίδι στο ιστορικό παρελθόν, το οποίο θα ισχυροποιεί τη μνήμη και την ποντιακή ταυτότητα. Η Μονή θα γίνει παγκόσμιο σημείο συνάντησης και μελέτης της παρουσίας των ελλήνων στον αλησμόνητο Πόντο και παράλληλα θα είναι το μέρος εκείνο στο οποίο θα ανατροφοδοτείται και θα κρατιέται ζωντανή η μνήμη της νέας γενιάς.
Δεν πιστεύουμε ότι ο δρόμος είναι απλός και εύκολος, αντίθετα είναι ανηφορικός. Σίγουρα, όμως, η προσπάθειά μας αυτή, να αποδώσουμε το πραγματικό νόημα στα σύμβολά μας, -σε περιόδους μάλιστα γενικής αποδόμησης αξιών και συμβόλων- θα φέρει καρπούς οι οποίοι θα φανούν κυρίως στις επόμενες γενιές. Αλλιώς επισκεπτόμενοι τα μνημεία μας αυτά θα αντικατοπτριζόμαστε σε νεκρά είδωλα τα οποία δυσκόλως θα λειτουργούν ανατροφοδοτικά για την ιστορική μας μνήμη.
Στον Περιστερεώτα δεν έχουμε μανιχαϊστική αντίληψη των καταστάσεων, άσπρο ή μαύρο, ή το ένα ή το άλλο. Πιστεύουμε στο συγκερασμό των δράσεων και των αντιλήψεων. Δεν θέλουμε δηλαδή ο Περιστερεώτας να καταλήξει μόνο μια Μονή ή να είναι μόνο τόπος αναψυχής. Οραματιζόμαστε τον Περιστερεώτα ως ένα δημιουργικό εργαστήρι σκέψης και προβληματισμού για την διδασκαλία της ιστορίας μας και την αναζωπύρωση της ποντιακής αυτοσυνειδησίας μας.
Θεοδόσιος Αρ. Κυριακίδης
Υπ. Διδ. Νεότερης Ιστορίας
Υπ. Ερευνητικού Κέντρου «Αγ. Γεωργίου Περιστερεώτα»
Συντονιστής Π.Ε.Ν. Θεσσαλονίκης
1. Με την έννοια της απουσίας οικονομικής συναλλαγής.
2. Πρόσφατα σε ένα κοινό γεύμα με υψηλόβαθμο στέλεχος του Βικαριάτου της Ρώμης μας έγινε γνωστό ότι η Καθολική Εκκλησία αναγκάζεται να παραχωρεί τη διαχείριση Εκκλησιών σε μοναχικά τάγματα λόγω έλλειψης ιερέων. Αυτή είναι μια πραγματικότητα που αντιμετωπίζουμε και εμείς στην Ελλάδα και ιδίως στην επαρχία. Ή θα αποδεχτούμε την αλήθεια και θα κινηθούμε κατάλληλα για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα ή θα αδιαφορήσουμε και θα το μετατοπίσουμε στα επόμενα 20-30 χρόνια, οπότε θα κληθούμε να το αντιμετωπίσουμε πιο έντονο.