Κορυφαίο θρησκευτικό και ιστορικό γεγονός χαρακτήρισε τη Θεία Λειτουργία στην Παναγίας Σουμελά στην Τραπεζούντα ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος κατά την ομιλία του στην Ιερά Μονή. Ευχήθηκε δε το προσκύνημα αυτό να είναι «μια επιπλέον γέφυρα επικοινωνίας και εμπιστοσύνης ανάμεσα εις τους δύο λαούς».«Ας είναι η Παναγία η Σουμελιώτισσα, η κυρία του Πόντου εγγυήτρια καλύτερων ημερών δια τους λαούς μας, οι οποίοι συναντώνται σήμερον εις το εδώ εορτάζον πανίερον σέβασμά της», ευχήθηκε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος.
Συγκεκριμένα οι πύλες του προαύλιου χώρου της Παναγίας Σουμελά άνοιξαν στις 7 το πρωί και πλήθος πιστών, μεταξύ άλλων, από την Ελλάδα, τη Ρωσία, την Ουκρανία και τη Γεωργία, βαστώντας κεριά, άρχισαν να βαδίζουν προς τη Μονή, πολλοί εξ αυτών δακρυσμένοι. Σε σημεία του μονοπατιού Πόντιοι με την παραδοσιακή λύρα υποδέχονταν τους προσκυνητές με τραγούδια. Από τους χιλιάδες πιστούς, ωστόσο, που συνέρευσαν στην Τραπεζούντα μόλις εξακόσιοι, που είχαν ειδική πρόσκληση, κατάφεραν να παρακολουθήσουν από κοντά τη Λειτουργία. Οι υπόλοιποι βίωσαν τις ιστορικές αυτές στιγμές μέσω των γιγαντοοθονών και των ηχείων που είχαν στήσει οι τοπικές αρχές και εισήλθαν στη Μονή για να προσκυνήσουν μετά το πέρας της Λειτουργίας. Για την αποφυγή οποιουδήποτε επεισοδίου, στον ευρύτερο χώρο βρισκόταν από νωρίς το πρωί μεγάλη δύναμη της τουρκικής αστυνομίας.
Στις δέκα η Θεία Λειτουργία ξεκίνησε, προεξάρχοντος του Οικουμενικού Πατριάρχη, ο οποίος έγινε δεκτός με την επευφημία «Άξιος» και χειροκροτήματα. Ο κ. Βαρθολομαίος χαιρέτισε τους πιστούς, ευλόγησε μικρά παιδιά, προσκύνησε αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας Σουμελά και το ιερό Ευαγγέλιο και εισήλθε στο καθολικό για να φορέσει την αρχιερατική στολή. Στη συνέχεια μαζί με το Μητροπολίτη Δράμας Παύλο και τον εκπρόσωπο του Πατριαρχείου Μόσχας Επίσκοπο Τύχωνα επέστρεψαν στο προαύλιο για να τελέσουν από κοινού τη Θεία Λειτουργία. Υπενθυμίζεται πως η τελευταία φορά που τελέστηκε Λειτουργία στην Παναγία Σουμελά ήταν το 1923, πριν από τις ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, καθώς και ότι η άδεια για την επαναλειτουργία της Μονής –όχι μόνο φέτος αλλά κάθε Δεκαπενταύγουστο– δόθηκε από τις τουρκικές αρχές τον Ιούνιο.
Στο τέλος της Θείας Λειτουργίας, ο καταγόμενος από τον Πόντο μητροπολίτης Δράμας Παύλος προσέφερε ως δώρο στον Οικουμενικό Πατριάρχη μία ποδιά γυναίκας, η οποία κεντήθηκε πριν το 1918 και μετά τον ξεριζωμό των Ελλήνων του Πόντου βρέθηκε στη Μακεδονία.
Ο μητροπολίτης Παύλος ευχαρίστησε εκ μέρους όλων των Ποντίων τον Οικουμενικό Πατριάρχη για τις προσπάθειές του να τελεστεί θεία λειτουργία στη Μονή Σουμελά, σύμβολο των Ελλήνων του Πόντου.
Την ίδια ώρα, Πόντιοι με λύρες τραγούδησαν τραγούδια για την Παναγία και τα μάτια όλων γέμισαν δάκρυα.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης, συγκινημένος, είπε ότι η ποδιά που του προσέφερε ο μητροπολίτης Δράμας δεν είναι ένα απλό δώρο. Πρόκειται, τόνισε, για ιερό κειμήλιο, το οποίο θα αποθησαυριστεί στο σκευοφυλάκιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Ο κ. Βαρθολομαίος εξέφρασε την ευχή να υπάρξει ενότητα μεταξύ όλων των Ποντίων και των οργανώσεών τους και προσευχήθηκε για την ειρήνη του σύμπαντος κόσμου.
Επίσης, ο Πατριάρχης απηύθυνε μήνυμα στον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο και είπε ότι θα είναι ιδιαίτερη χαρά του, μια επόμενη χρονιά, να έρθει και ο ίδιος να συλλειτουργήσουν στην Παναγία Σουμελά της Τραπεζούντας. Τις θερμές ευχές του Πατριάρχη Μόσχας μετέφερε ο εκπρόσωπός του, επίσκοπος Τύχων.
Γιάννης Νικολαϊδης,«Το μήνυμα της ημέρας είναι αγάπη, αλληλεγγύη, αυτογνωσία»
Τις εντυπώσεις του από το ιστορικό αυτό γεγονός μετέφερε στον ΠτΘ ο πρόεδρος του Συλλόγου Ποντίων Ροδόπης «Η Τραπεζούντα» που παρακολούθησε την Θεία Λειτουργία. «Το κλίμα ήταν εξαιρετικά συγκινητικό. Αισθάνθηκα δέος μπροστά στο μεγαλείο της ημέρας. Θεωρώ ότι είναι η πλέον λαμπρή ημέρα για όλο τον Ελληνισμό και ειδικότερα για τον ποντιακό ελληνισμό μετά το 1923 με την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάννης έως σήμερα. Ήταν μια μέρα που είδαμε χιλιάδες πιστούς ποντιακής, και όχι μόνο καταγωγής να τιμούν με την παρουσία τους αυτή την ημέρα την Μεγαλόχαρη. Ήταν Έλληνες από όλα τα μέρη του κόσμου, Γερμανία, Αμερική, Αυστραλία, Γαλλία και βέβαια από την Ρωσία όπου ο Ιβάν Σαββίδης έφερε μια οργανωμένη αποστολή. Μέσα από όλη αυτή την προσπάθεια αναδεικνύεται και ο Οικουμενικός χαρακτήρας του Πατριαρχείου, διότι υπήρξε συμμετοχή στην λειτουργία και ιερέων της ρωσικής εκκλησίας και ακούστηκαν και κάποια σημεία της Θείας Λειτουργίας στα ρώσικα. Ο λόγος του Πατριάρχη ήταν πραγματικά συγκινητικός. Τον άκουσα λέξη προς λέξη και πραγματικά εκτός από συγκηνητικός ήταν άρτιος και εντυπωσίασε τους πάντες. Ο συμβολισμός αυτής της ημέρας είναι πολύ σημαντικός και για την Ορθοδοξία και για τον οικουμενικό χαρακτήρα της. Θα πρέπει όμως να τονίσω και την παρουσία πολλών ανθρώπων από την γύρω περιοχή που ίσως από περιέργεια, ίσως γιατί ένοιωσαν έτσι, βρέθηκαν εκεί όπως ο δήμαρχος της Ματσούκας. Οι αρχές της Τουρκίας ήταν εξαιρετικές και πραγματικά δείχνει ότι η Τουρκία έχει κάνει βήματα και προς την χώρα μας και προς την Ευρώπη. Ελπίζουμε ότι κάθε χρόνο θα τελείται η Θεία Λειτουργία. Ως ποντιακός ελληνισμός βεβαίως και θα στηρίξουμε το Οικουμενικό Πατριαρχείο».Όπως μεταφέρει ο κ. Νικολαΐδης παρών στη Θεία Λειτουργία ήταν το Διοικητικό Συμβούλιο της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδας με τον πρόεδρο κ. Παρχαρίδη, παρούσα ήταν η πρόεδρος του Συνδέσμου Ποντιακών Σωματείων Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης κ. Μαυρίδου, επίσης παρών ήταν ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ποντιακών Σωματείων Ελλάδας και μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, πολλά ποντιακά σωματεία. «Πραγματικά ήταν ένα αντάμωμα ποντίων στον Πόντο με αφορμή την Ιερά πανήγυρι της Παναγίας της Σουμελιώτισας».
Μεταξύ των συγκινητικών στιγμών που περιγράφει ο κ. Νικολαϊδης αυτή που ο μητροπολίτης Δράμας μίλησε στα ποντιακά και τραγούδησε το τραγούδι της Παναγίας Σουμελά «Σουμέλα λέν την Παναγιά, Σουμέλα λεν’ και σέναν», ενώ χαρακτήρισε άψογη την συμπεριφορά των τουρκικών αρχών. «Όλη η διοργάνωση ήταν τέλεια οργανωμένη». Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του οι προσκυνητές ήταν περίπου επτά χιλιάδες. «Ξανά και ξανά έβλεπες ανθρώπους να έρχονται για να κοινωνήσουν γιατί πολλοί ήταν αυτοί που κοινώνησαν στο μοναστήρι. Κάποιοι θεωρώ ότι δεν πρόλαβαν να κοινωνήσουν. Εμείς ήμασταν μέσα στο μοναστήρι και μέσα εκεί πρέπει να ήταν πάνω από πεντακόσιοι γιατί μάλλον θεωρώ ότι έγινε κάποια υπέρβαση στον αριθμό αυτών που μπήκαν μέσα. Ο κόσμος ήθελε να βιώσει την κάθε στιγμή αυτής της Θείας Λειτουργίας. Ήταν χιλιάδες. Από έξω από το μοναστήρι μέχρι κάτω από της Παναϊας το ποτάμ’ όπως λέμε οι Πόντιοι όλο το μονοπάτι ήταν γεμάτο και όταν τραγούδησε στο τέλος της Θείας Λειτουργίας ο Μητροπολίτης Παύλος της Δράμας το τραγούδι της Παναγίας Σουμελάς το οποίο συνόδευε με την λύρα του ο γαμπρός του μητροπολίτη Θανάσης Στυλιανίδης δικηγόρος το τραγούδι ακουγόταν σε όλα τα λαγκάδια και την όμορφη κοιλάδα της Παναγίας Σουμελά. Ήταν πολύ μεγάλη η συγκίνηση που δεν περιγράφεται».
Ο συμβολισμός της ημέρας για τους Ποντίους
Όσον αφορά στον συμβολισμό της όλης προσπάθειας ο κ. Νικολαϊδης υποστηρίζει ότι «για τους πόντιους το μήνυμα της ημέρας είναι αγάπη, αλληλεγγύη, αυτογνωσία αλλά και σκέψη για το αύριο και για το ποιοι πραγματικά είμαστε. Τα τελευταία χρόνια έγιναν κάποιες προσπάθειες καταγραφής της ιστορίας μας, αξιέπαινες προσπάθειες αλλά υπάρχουν κάποια κενά. Δεν γνωρίζουμε πολλά για την καταγωγή και ιστορία μας και αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με την παιδεία αλλά και με την καθημερινότητά μας. Πηγαίνοντας στον Πόντο μαθαίνουμε ποιοι πραγματικά είμαστε, διότι βρίσκουμε ζωντανά σημεία της γλώσσας και κουλτούρας μας. Θα σας πω ότι με την παρέα μου την προηγούμενη ημέρα το Σάββατο ανεβήκαμε σε ένα χωριό το οποίο απλά το επισκεφθήκαμε. Οι κάτοικοί του δεν μας άφησαν να φύγουμε και μας ανέβασαν στα Παρχάρια τους συγκεντρώθηκαν όλοι από τα καλύβια τους έγινε μια όμορφη παρέα, γευτήκαμε την ποντιακή κουζίνα, χορέψαμε, έπεσαν πιστολιές γιατί υπάρχει εκεί αυτή η παράδοση».
Συγκίνηση από την συνέντευξη του Ιβάν Σαββίδη
Συγκινητική επίσης ήταν και η συνέντευξη του Ρώσου βουλευτή ποντιακής καταγωγής Ιβάν Σαββίδη στα μέσα Μαζικής Ενημέρωσης της Τουρκίας στην ρωσική γλώσσα. «Σε ερώτηση με έντεχνο τρόπο από τους Τούρκους δημοσιογράφους να καταθέσει την άποψή του για την ποντιακή γενοκτονία τους ζήτησε να σκεφθούν τους λόγους για τους οποίους ο ίδιος γεννήθηκε στην Ρωσία και όχι στον Πόντο, όπως επίσης σε ένα δεύτερο σημείο σε ερώτηση για το μεγάλο ενδιαφέρον για την Παναγία Σουμελά τους ζήτησε να σκεφθούν ποιος έκτισε αυτή την μονή και αν δεν μπορούν να το καταλάβουν τους είπε ότι ο ίδιος είναι απόγονος προγόνων που συνέβαλαν στο κτίσιμό της και για αυτό έχει κάθε λόγο να ενδιαφέρεται για το μέλλον της μονής».
Ιωάννης Σιδηράς, Γεγονός πνευματικό, θεολογικό, εκκλησιαστικό, ιστορικό συμβολικό
Σχολιάζοντας το θέμα και ειδικότερα την ομιλία του Πατριάρχη κ. κ. Βαρθολομαίου ο θεολόγος και εκκλησιαστικός ιστορικός κ. Ιωάννης Σιδηράς ανέφερε ότι «η χθεσινή Θεία Λειτουργία στο Ιερό Παλλάδιο, στην Ακρόπολη του Ποντιακού Ελληνισμού, που είναι το μεγαλομονάστηρο της Παναγίας Σουμελά, ήταν μια όντως μυσταγωγία γης και ουρανού. Η Θεία Χάρις, «η τα ασθενή θεραπεύουσα και τα ελλείποντα αναπληρούσα», επεφύλαξε στον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο, στον Πρώτο Επίσκοπο της Κατ’ Ανατολάς Ορθοδόξου Εκκλησίας, την ιδιαίτερη ευλογία, την ανεπανάληπτη ευκαιρία ζωής και ιστορίας να τελέσει το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας εκεί, στον καθηγιασμένο και αιματοποτισμένο τόπο της Σουμελιώτισσας Παναγιάς. Ήταν Πασχαλιά, ήταν Ανάσταση, ήταν ουρανού κατάνυξη, ήταν όντως παρεμβολή Θεού το γεγονός της τελέσεως της Θείας Ευχαριστίας από τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Γύρω από την Αγία Τράπεζα, καθώς τελούνταν το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, συνενώνονταν η στρατευομένη Εκκλησία των Ορθοδόξων με την θριαμβεύουσα Εκκλησία του Ουρανού, ψυχές ζώντων και κεκοιμημένων. Γύρω από το Θρονί της Υπεραγίας Θεοτόκου, μέσα στο Πάσχα του Καλοκαιριού, συντελέσθηκε ένα γεγονός που δείχνει ότι ηττήθηκαν οι όροι και η νομοτέλεια της ιστορικής πραγματικότητας υπερπηδήθηκαν εμπόδια, καταπατήθηκαν κωλύματα και η Χάρις του Θεού, ο δάκτυλος του Κυρίου που κατευθύνει τον ρου της ιστορίας και του ανθρωπίνου γένους ζωντάνεψε το Θρονί της Σουμελιώτισσας Παναγιάς. Πολύ εύστοχα ομίλησε ο Παναγιότατος και τόνισε ότι το δάκρυ της Παναγιάς έπαψε πλέον να κυλά γιατί είδε τα ανά την οικουμένη τέκνα της να είναι γύρω από το σέβασμά της, που είναι το Μοναστήρι της στο Όρος του Μελά. Γεγονός πνευματικό, θεολογικό, εκκλησιαστικό, ιστορικό συμβολικό. Χθες αναστήθηκαν μνήμες, παραδόσεις, ήθη, έθιμα, ιστορία, τα τζοβαϊρικά του γένους μας, όπως γράφει ο Μακρυγιάννης, τα φυλλοκάρδια τόσο ανά την Οικουμένη Ορθοδόξων αλλά και οι ψυχές των κεκοιμένων, εν ειρήνη τελειωθέντων ή μαρτυρικώς σφαγιασθέντων, βρήκαν επιτέλους την πνευματική ανάπαυσή τους.Η απόφαση της κυβερνήσεως Ερντογάν ήταν ρηξικέλευθη, ήταν τολμηρή ήταν ουσιαστική. Ανεξαρτήτως της ικανοποιήσεως σκοπιμοτήτων που ωφελούν την γειτονική χώρα το γεγονός είναι ένα και μοναδικό. Μέσα από τις τροφές της ιστορίας ο δάκτυλος του Κυρίου που κατευθύνει τα πράγματα στον κόσμο έφερε το όνειρο σε επίπεδο πραγματικότητας. Τελικά ο Πόντος αναστήθηκε, η Σουμελιώτισσα γιορτάσθηκε, οι ψυχές των αδελφών Ελλήνων Ποντίων αναπαύθηκαν και οι ζώντες, οι επιγενόμενοι ζουν από χθες τον αναβαπτισμό μέσα στην μεγάλη κολυμβήθρα της Ορθοδόξου πίστεως, παραδόσεως, την Κολύμβήθρα την νοερή που είναι η Σουμελιώτισα Παναγιά. Δεν υπάρχουν λόγοι και σκέψεις που μπορούν να αποδώσουν και να αποτυπώσουν αυτό το οποίο συνετελέσθη. Το Πάσχα φέτος της Παναγιάς, το Πάσχα του Θέρους, το δεύτερο Πάσχα της Ορθοδοξίας είναι γεγονός και θα μπορούσα έστω και καθ’ υπερβολήν να πω ότι το «Χριστός Ανέστη» ήταν σαν να ακουγόταν στους βράχους, στους τοίχους, στα κελιά του μεγαλομονάστηρου της Υπεργαίας Θεοτόκου του Πόντου. Η χάρις του Θεού θα φέρει και άλλα και για τον Πόντο και για το Πατριαρχείο και για την Ελληνική ομογένεια. Ο Παναγιότατος φαίνεται, και έτσι είναι, ότι επελέγη από την Θεία Χάριν να ζήσει ο ίδιος, αλλά κυρίως να διακονήσει και να προσφέρει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και εις την ανά τον κόσμο Ορθοδοξία, στιγμές ουράνιες, αγγελικές με την ταπεινοφροσύνη του, την πίστη του, με το Φαναριώτικο φρόνημά του κατάφερε σε συνεργασία με την κυβέρνηση Ερντογάν να αναστήσει αυτό που ήταν θαμμένο σε σιωπή. Λάλησαν χθες οι ουρανοί λάλησε και η γη και το μήνυμα είναι ένα «Ει θεός μεθ’ ημών, ουδείς καθ’ ημών».
Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος «Η Παναγία η Σουμελιώτισσα, εγγυήτρια καλύτερων ημερών διά τους δύο λαούς μας»
Η πρώτη Θεία Λειτουργία μετά από 87 χρόνια στην Παναγιά του Πόντου, την σκαρφαλωμένη στον απόκρημνη πλαγιά του όρους Μελά, σκόρπισε συγκίνηση στους χιλιάδες πιστούς που συγκεντρώθηκαν από τα πέρατα της γης για να προσκυνήσουν στο Ναό που προσεύχονταν οι πρόγονοι τους.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ο πρώτος προκαθήμενος της Ορθοδοξίας που λειτούργησε στο ιστορικό Μοναστήρι της γης του Πόντου κόμπιασε πολλές φορές καθώς μιλούσε. Εμφανώς συγκινημένος είπε στους προσκυνητές πως με τη θεία λειτουργία «ηνώθη και πάλιν, μετά από εννέα περίπου δεκαετίας, η αγιοτόκος και αγιοτρόφος γη του Πόντου με τον ουρανόν!».
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης άρχισε την ομιλία του με τον στίχο του Αγίου Κοσμά του Μελωδού «Πανηγυριζέτωσαν οι θεόφρονες». Επεσήμανε ότι ο λόγος του ιερού υμνογράφου «προσλαμβάνει εφέτος δια τη μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως και τα ανά τον κόσμο τέκνα της, νέας διαστάσεις.
Σήμερα ο Πόντος γίνεται πραγματικά Εύξεινος, καθώς δέχεται καραβάνια ολόκληρα προσκυνητών που γεμίζουν τις ανηφοριές των βουνών που οδηγούν στον ιερό βράχο της Παναγίας.
Σήμερα ζούμε ένα κορυφαίο θρησκευτικό και ιστορικό γεγονός. Σήμερα σταματούν «τα δάκρε τη Παναΐας» καθώς υποδέχεται εδώ πολυάριθμα τα παιδιά της «εκ δυσμών, και βορρά, και θαλάσσης, και εώας. Όλα αυτά τα ογδόντα οκτώ χρόνια «λήθαργου και σιωπής», τόνισε ο Οικουμενικός Πατριάρχης, «η ακοίμητος κανδήλα της μνήμης και ευλάβειας προς τη Σουμελιώτισσα έκαιε και επότιζε και καθοδηγούσε την πορεία όλων των Ποντίων, όλων των Ρωμιών, όλων των ορθοδόξων που έλεγαν στην προσευχή τους “Σουμελά μας Παναγία, την εικόνα σου εγώ, τη σεπτή και την αγία έδρα για να προσκυνώ”».
Ο κ. Βαρθολομαίος δεν παρέλειψε σ’ εκείνο το σημείο να ευχαριστήσει την τουρκική κυβέρνηση για την άδεια που έδωσε ώστε να επαναλειτουργήσει η Μονή, αναφέροντας συγκεκριμένα πως οι πύλες της Παναγίας Σουμελά άνοιξαν «κατόπιν της αδείας των εντίμων τοπικών αρχών της Τουρκίας, τας οποίας και επαινούμεν και ευχαριστούμεν. Εις το παλλάδιον της ιστορικής ευλάβειας του Πόντου, όλης της Μικράς Ασίας, της Νοτίου Ρωσίας, της Ουκρανίας, εις την πανίερον αυτήν πατριαρχική μονή, ακούστηκε και πάλι, γλυκύτατον, το πεποικιλμένη τη θεία δόξη ιερά και ευκλεής παρθένε, μνήμην σου». Ακολούθως διαβεβαίωσε πάντες πως «οι χριστιανοί συνερεύσαμεν εδώ σήμερον ως άγγελοι ειρήνης και φιλίας, με τα καλύτερα δι’ αυτούς αισθήματα. Η Παναγία, άλλωστε, μας ενώνει όλους, εάν λάβωμεν υπ’ όψιν ότι πάρα πολλά θαύματα και θεραπείας ποικίλων ασθενειών έκανε αδιακρίτως η Σουμελιώτισσα και εις χριστιανούς και εις μουσουλμάνους, και εις Ρωμιούς και εις Τούρκους, Ρώσους, Γεωργιανούς και Ρουμάνους».
Καταλήγοντας, σε κλίμα συναισθηματικά φορτισμένο, ο κ. Βαρθολομαίος ευχήθηκε «ας είναι η Παναγία η Σουμελιώτισσα, η κυρία του Πόντου, εγγυήτρια καλύτερων ημερών διά τους δύο λαούς μας, οι οποίοι συναντώνται σήμερον εις το εδώ εορτάζον πανίερον σέβασμά της» και «το προσκύνημα αυτό να είναι μια επιπλέον γέφυρα επικοινωνίας και εμπιστοσύνης ανάμεσα εις τους δύο λαούς».
Ολοκληρώνοντας την ομιλία του ο Πατριάρχης κάλεσε τους προσκυνητές, επιστρέφοντας στις πατρίδες τους, να κρατήσουν σαν αναμμένη πασχαλινή λαμπάδα τη «θεομητορική ελπίδα του Σουμελιώτικου Δεκαπενταύγουστου».
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης μίλησε επίσης στο τέλος της Θείας Λειτουργίας και στην τουρκική γλώσσα.
Πηγή: Παρατηρητής της Θράκης