 |
| Περιδιάβαση στις βυζαντινές εκκλησίες της Τραπεζούντας |
Τραπεζούντα
του Αριστείδη Βικέτου
Ως η «καλλίστη των πόλεων της Ανατολής» χαρακτηριζόταν κατά την βυζαντινή εποχή η Τραπεζούντα. Αργότερα την είπαν «Βασίλισσα» του Πόντου. Η Τραπεζούντα (Τrabzon στα τουρκικά) βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της Τουρκίας και θεωρείται σημαντικό λιμάνι στη Μαύρη Θάλασσα και μητρόπολη της νοτιοανατολικής πλευράς του Εύξεινου Πόντου. Η ιστορία της πόλης, που σήμερα αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς, τοποθετείται στον 7ο αιώνα π.Χ., που την ίδρυσαν Σινωπείς άποικοι. Σταυροδρόμι εμπορικών δρόμων διά ξηράς και θαλάσσης, πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, που ιδρύθηκε από τους Κομνηνούς μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Σταυροφόρους, ορμητήριο των στρατευμάτων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, κέντρο διοικητικής περιφέρειας, μεγάλο αστικό και πολιτιστικό κέντρο του Ελληνισμού του Πόντου μέχρι την Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών που ακολούθησε, η Τραπεζούντα με τη διαχρονική ακμή της γέννησε πολλούς θρύλους με πρωταγωνιστές ένδοξους αυτοκράτορες, λόγιους και σοφούς, ήρωες που πολέμησαν σαν λιοντάρια, αγίους και μάρτυρες. Ο χριστιανισμός διαδόθηκε στον Πόντο πολύ νωρίς από τους Αποστόλους Ανδρέα και Πέτρο, με πρώτο ιεραποστολικό σταθμό την Αμισό. Σημαντικότερος μάρτυρας του Χριστού ο Ευγένιος από την Τραπεζούντα, ο οποίος τιμάται ως φωτιστής, διδάσκαλος και πολιούχος της Τραπεζούντας, αλλά και όλων των Ελλήνων του Πόντου μέχρι τις μέρες μας. Ο Πόντιος Βησσαρίων, ο μετέπειτα καρδινάλιος, και ο φιλόσοφος Γεώργιος ο Τραπεζούντιος κατέχουν ακόμη και σήμερα ξεχωριστή θέση στα ευρωπαϊκά γράμματα.
Ως η «καλλίστη των πόλεων της Ανατολής» χαρακτηριζόταν κατά την βυζαντινή εποχή η Τραπεζούντα. Αργότερα την είπαν «Βασίλισσα» του Πόντου. Η Τραπεζούντα (Τrabzon στα τουρκικά) βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της Τουρκίας και θεωρείται σημαντικό λιμάνι στη Μαύρη Θάλασσα και μητρόπολη της νοτιοανατολικής πλευράς του Εύξεινου Πόντου. Η ιστορία της πόλης, που σήμερα αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς, τοποθετείται στον 7ο αιώνα π.Χ., που την ίδρυσαν Σινωπείς άποικοι. Σταυροδρόμι εμπορικών δρόμων διά ξηράς και θαλάσσης, πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, που ιδρύθηκε από τους Κομνηνούς μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Σταυροφόρους, ορμητήριο των στρατευμάτων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, κέντρο διοικητικής περιφέρειας, μεγάλο αστικό και πολιτιστικό κέντρο του Ελληνισμού του Πόντου μέχρι την Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών που ακολούθησε, η Τραπεζούντα με τη διαχρονική ακμή της γέννησε πολλούς θρύλους με πρωταγωνιστές ένδοξους αυτοκράτορες, λόγιους και σοφούς, ήρωες που πολέμησαν σαν λιοντάρια, αγίους και μάρτυρες. Ο χριστιανισμός διαδόθηκε στον Πόντο πολύ νωρίς από τους Αποστόλους Ανδρέα και Πέτρο, με πρώτο ιεραποστολικό σταθμό την Αμισό. Σημαντικότερος μάρτυρας του Χριστού ο Ευγένιος από την Τραπεζούντα, ο οποίος τιμάται ως φωτιστής, διδάσκαλος και πολιούχος της Τραπεζούντας, αλλά και όλων των Ελλήνων του Πόντου μέχρι τις μέρες μας. Ο Πόντιος Βησσαρίων, ο μετέπειτα καρδινάλιος, και ο φιλόσοφος Γεώργιος ο Τραπεζούντιος κατέχουν ακόμη και σήμερα ξεχωριστή θέση στα ευρωπαϊκά γράμματα.
Η Τραπεζούντα τον 14ο αιώνα υπήρξε κέντρο της αστρονομίας και των μαθηματικών, με ονομαστούς δασκάλους τον Γρηγόριο Χιονιάδη, τον Κωνσταντίνο Λουκύτη και τον κληρικό Μανουήλ.
Ο περίφημος «δρόμος του μεταξιού», που ένωνε την Άπω Ανατολή με τη Δύση, περνούσε από το λιμάνι της Τραπεζούντας, ενώ γίνεται λόγος και για παραμονή στην πόλη του Μάρκο Πόλο κατά την επιστροφή του από την Κίνα.
Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να δώσω μια γενική εικόνα από τα πολλά και σημαντικά βυζαντινά μνημεία της Τραπεζούντας , τα οποία έχουν μετατραπεί σε τεμένη ή βρίσκονται σε πολύ άθλια κατάσταση και είναι δύσκολο να τα εντοπίσεις σε μιάμιση μέρα.
Η Τραπεζούντα είναι χτισμένη πάνω σε ράχες, ανάμεσα σε βαθιά φαράγγια που κατεβαίνουν χαμηλά μέχρι τη θάλασσα. Σε μια απ’ αυτές τις ράχες βρίσκεται η ερειπωμένη ακρόπολη της Τραπεζούντας, το παλάτι και το κάστρο των Κομνηνών. Το παλάτι των Μεγάλων Κομνηνών βρίσκεται στην ακρόπολη της Τραπεζούντας. Η απουσία συστηματικής ανασκαφικής έρευνας δεν επιτρέπει τη διατύπωση ασφαλών πορισμάτων για το χώρο. Στο οικοδομικό συγκρότημα, το οποίο χρονολογείται αδρομερώς το 13ο αιώνα, οδηγούσε η νότια είσοδος της ακρόπολης: Γύρω από μια πλατεία, τη γνωστή ως «Επιφάνεια», οργανώνονταν τα διοικητικά κτήρια και οι κατοικίες των Μεγάλων Κομνηνών. Η εντυπωσιακή περιγραφή του παλατιού της Τραπεζούντας, που σώζεται από τις αρχές του 15ου αιώνα στο Εγκώμιον Τραπεζούντος του Βησσαρίωνος, τονίζει την οχυρή θέση των βασιλικών διαμερισμάτων και εξαίρει τη μεγαλοπρέπεια των εσωτερικών χώρων.
Η Αγία Σοφία
Σ’ ένα ακρωτήριο στη δυτική πλευρά της πόλης, που το δροσίζει η αύρα της θάλασσας, βρίσκεται ο ναός της Αγίας Σοφίας, ο οποίος σήμερα λειτουργεί ως μουσείο. Πρόκειται για ναό με εξέχουσα θέση τόσο ανάμεσα στα μνημεία του Πόντου, όσο και ανάμεσα στα βυζαντινά μνημεία ευρύτερα, οφείλει τη σημασία της στη σύνδεσή της με ποικίλες ιστορικές και αρχαιολογικές παραμέτρους. Η ιδιομορφία του ναού έγκειται κυρίως στη συνύπαρξη ετερόκλητων επιδράσεων, οι οποίες παραπέμπουν άλλοτε στη Δύση (σε σχέση με τη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή) και άλλοτε στην Ανατολή.
Ο ναός, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, νάρθηκα και τρία εντυπωσιακά πρόπυλα, αποτελεί το κέντρο ενός ευρύτερου οχυρωμένου οικοδομικού συγκροτήματος. Πλαισιώνεται από έναν πύργο με παρεκκλήσι, καθώς και από κατάλοιπα μιας μικρότερης εκκλησίας, αλλά και άλλων κτισμάτων, κατά πάσα πιθανότητα μοναστηριακών. Επισκέφτηκα την Αγία Σοφία με τον φίλο Κωνσταντινουπολίτη Λάκη Βίγκα και τους δύο του γιούς, τον Μάριο και τον Βασίλη.
Η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τζαμί το 1557 και εγκαταλείφθηκε τον 19ο αιώνα. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 άρχισαν από Βρετανούς αρχαιολόγους εργασίες αποκατάστασης του ναού, που διήρκεσαν περίπου δέκα χρόνια. Αποκαλύφθηκαν εξαιρετικές τοιχογραφίες , που είχαν καλυφθεί με ασβέστη, του 13ου αιώνα , έργα της βυζαντινής τέχνης της πρώιμης Παλαιολόγειας αναγέννησης.
Στον περίβολο σώζεται το καμπαναριό, που κτίστηκε το 1443, και είναι βενετικού ρυθμού.
Η Παναγία Θεοσκέπαστος
Ο λαξευτός ναός της Παναγίας Θεοσκεπάστου, ένα καθίδρυμα που συνδέθηκε στενά με την οικογένεια του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390), φέρει έντονη τη σφραγίδα της ταφικής λειτουργίας του, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση άλλων σημαντικών εκκλησιαστικών ιδρυμάτων της Τραπεζούντας. Ο ναός ανήκει σε ένα ευρύτερο μοναστηριακό συγκρότημα, που εντοπίζεται στις πλαγιές του όρους Μίνθριον.
Το 1843, στο πλαίσιο μιας ανακαίνισης του ναού έγιναν εκτεταμένες επεμβάσεις, που αλλοίωσαν το μνημείο. Δυστυχώς, δεν μπόρεσα να το επισκεφθώ εσωτερικά, γιατί ο φύλακας, μου είπε ότι γίνονται εργασίες συντήρησης.
Ο Άγιος Ευγένιος
Άλλη σημαντική βυζαντινή εκκλησία είναι αυτή του Αγίου Ευγενίου. Χτισμένη μόλις 190 μέτρα ανατολικά της ακρόπολης της Τραπεζούντας και με θέα προς το φαράγγι που την περιβάλλει, διακρινόταν για την οχυρή θέση της. Πρόκειται για μια βασιλική που μετασκευάστηκε σε τρουλαίο ναό. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς κατασκευάστηκε ο ναός, πάντως στις αρχές του 11ου αιώνα υπήρχε ήδη, οπότε ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος χορήγησε τη διακόσμησή του. Οι τοιχογραφίες του 14ου αιώνα στο εσωτερικό του είναι σήμερα ασβεστωμένες, αφού ο ναός μετατράπηκε σε τέμενος με την ονομασία «Γενί Τζουμά Τζαμί».
Η Παναγία Χρυσοκέφαλος
Τελευταίος σταθμός της περιδιάβασης η Παναγία Χρυσοκέφαλος, του 10ου αιώνα, η οποία μετατράπηκε το 1461 σε τέμενος του Πορθητή. Η παράδοση αποδίδει την επωνυμία «Χρυσοκέφαλος» είτε στη χάλκινη κάλυψη των πλακών του τρούλου του ναού, που από μακριά φάνταζε χρυσός, είτε - το πιθανότερο - στην ύπαρξη σε αυτόν εικόνας της Θεοτόκου με ανάλογη χρυσή επένδυση.
Είναι κρίμα που σήμερα δεν έχει διασωθεί η εντυπωσιακή εσωτερική διακόσμηση αυτού του σημαντικού ναού.
Κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών ο ναός αυτός υπήρξε μητρόπολη της Τραπεζούντας, χώρος πραγματοποίησης επίσημων τελετών και στέψεων, σπουδαίο ταφικό καθίδρυμα αλλά και καταφύγιο στις δύσκολες στιγμές.
Στη Χρυσοκέφαλο έχουν ταφεί και δύο μητροπολίτες του 14ου αιώνα, ο Βαρνάβας (1333) και ο Βασίλειος (1364) και μέλη της δυναστείας των Μεγάλων Κομνηνών.
Άλλες σημαντικές βυζαντινές εκκλησίες της Τραπεζούντας, που έγιναν τζαμιά, είναι η Αγία Άννα, ο Άγιος Ανδρέας, ο Άγιος Μιχαήλ, ο Άγιος Φίλιππος και ο Άγιος Σάββας.
Πηγή: Amen