«Στον Πόντο μάνα μου έχω αδελφούς καρδιάς…»

Μια συνέντευξη του Ömer Asan στη Λένα Σαββίδου.

Αθήνα 8 του Δεκέμβρη 2010 και ο Τούρκος συγγραφέας κι εκδότης, ο βραβευμένος με το βραβείο Ιπεκτσί, Ömer Asan, φθάνει στην Αθήνα για να παραστεί σε εκδήλωση συζήτηση για τα γυρίσματα του νέου του ντοκιμαντέρ «Πού πάς αδελφέ: Μια Ιστορία Αποχωρισμού» (Kardeş Nereye: Bir Ayrilik Oykusu).

Στα πλαίσια της παραπάνω εκδήλωσης δόθηκε η συνέντευξη στη Λένα Σαββίδου, στην καταγραφή της οποίας συνέβαλαν αποφασιστικά, ο συντονιστής της συζήτησης κύριος Στέλιος Θεοδωρίδης και η συνεργάτιδα του κυρίου Asan στην Ελλάδα και μεταφράστρια, κυρία Sebnem Arslan.

"Η άγνοια της ιστορίας μας σέρνει σε σύγχυση της ταυτότητας. Αυτός που δεν ξέρει την ιστορία του δεν ξέρει και τον εαυτό του. Η παλιά ιστορία της Μικράς Ασίας μπορεί να μην είναι γνωστή ολοκληρωμένα ή ακόμα μπορεί και να αγνοείται εξ ολοκλήρου.

Υπάρχουν πολλές αιτίες γι' αυτό. Θα έπρεπε να μάθουμε τι έγινε στην περιοχή αυτή προ της εποχής των Σελτζούκων. Οι άνθρωποι και οι κοινωνίες πρέπει να υποστηρίζουν τον πολιτισμό τους και την ιστορία τους. Απ' αυτούς που αρνούνται την ιστορία τους, η ιστορία παίρνει την εκδίκησή της"
Ömer Asan

Τι σημαίνει για την Τουρκία, σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, η Ευρωπαϊκή ταυτότητα που καλείται να υιοθετήσει στην ενταξιακή της προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, πορεία;

Η Τουρκία, με τους δυνατούς δεσμούς της, είναι η πιο κοντινή χώρα στην Ευρώπη. Όμως τα τελευταία 100 χρόνια δουλεύει προσπαθώντας να κάνει το σύστημα και το μέλλον της ευρωπαϊκά. Και ούτε οι Τούρκοι, ούτε οι Ευρωπαίοι δεν ξέρουν ακριβώς τι σημαίνει o όρος «ευρωπαϊκή ταυτότητα». Μόλις συνεννοηθούν πάνω σε αυτό το θέμα, και οι Τούρκοι και οι Ευρωπαίοι θα κατανοήσουν ακριβώς τι θέλουν.

Υπάρχει άραγε σήμερα στην Τουρκία, αν όχι το πλεόνασμα, τουλάχιστον το ισοζύγιο εκείνο της Δημοκρατίας που θα μπορούσε να χειριστεί αρκούντως ικανοποιητικά ζητήματα Εθνικής ταυτότητας;

Και η Τουρκία περνάει από τους ίδιους δρόμους όπως η Ελλάδα ή κάποια άλλη ευρωπαϊκη χώρα στην πορεία του εκδημοκρατισμού. Όμως με μια διαφορά η Τουρκία έχει μπροστά της πάρα πολλές και διάφορες χώρες τις οποίες μπορεί να έχει ως παραδείγματα. Και γι' αυτόν το λόγο μπορεί να προχωρήσει πιο γρήγορα και να ολοκληρώσει τη διαδικασία πιο αποτελεσματικά. Αλλά σήμερα η Τουρκία περνάει τις δυσκολίες και ζει τα προβλήματα της πορείας αυτής. Μέσα σε αυτήν την πορεία συζητούνται και τα εθνικά θέματα, και με τις συνενώσεις που πραγματοποιούνται προχωράει σταθερά βήμα-βήμα.

Το 199‎6 εκδώσατε στην Κωνσταντινούπολη το βιβλίο σας «Pontus Kültürü» (ο Πολιτισμός του Πόντου), ένα βιβλίο - σημείο αναφοράς για τους ποντιόφωνους πληθυσμούς, τόσο της Ελλάδας όσο και της Τουρκίας. Τι σας οδήγησε στη συγγραφή του;

Το ότι μιλούσαμε ποντιακά στην οικογένειά μου είναι η πρώτη αιτία. Γι’ αυτόν το λόγο και από περιέργεια ξεκίνησαν όλα. Και αυτή η περιέργεια με πήγε μέχρι την Ελλάδα. Ένιωθα την ανάγκη να μετατρέψω τις έρευνές μου σε βιβλίο και όλα όσα με οδήγησαν σε αυτό τα έκλεισα στην εισαγωγή του: «Η ερώτηση «ποιός είμαι;» μου δημιούργησε την ιδέα να γράψω αυτό το βιβλίο. Ποιός ήμουν; Από που ερχόμουν, που πήγαινα; Δεν το ήξερε ούτε ο πατέρας μου, ούτε ο παππούς μου. Το ζήτημα δεν είχε σχέση μόνο μ’ εμένα. Το πρόβλημα ήταν ότι ήμασταν διαφορετικοί από τους ανθρώπους του περιβάλλοντός μας. Η γλώσσα, η σκέψη, η συμπεριφορά, τα τραγούδια, οι χοροί, το φαγητό ήταν διαφορετικά. Το πρόβλημα ήταν η διαφορά πολιτισμού… Εγώ άρχισα να αναζητώ την ταυτότητά μου με αφορμή το γεγονός ότι η γλώσσα που μιλούσαν οι πρόγονοί μου δεν ήταν η τουρκική. Γιατί στο χωριό, στην πόλη, στο σχολείο μας είχαν μάθει ότι είμαστε Τούρκοι. Στη γειτονιά, στο σχολείο, στη δουλειά μιλούσαμε τουρκικά. Όμως στο σπίτι, στο χωριό, η γιαγιά μου, ο παππούς μου, όλοι στην οικογένεια μιλούσαν μεταξύ τους μια γλώσσα που την ονόμαζαν ρωμαίικα. Επομένως τι ήμασταν εμείς; Ρωμιοί ή Τούρκοι; Με την ερώτηση «ποιος είμαι;» είχα βυθιστεί μέσα στο άγνωστο. Έπρεπε να απαντήσω οπωσδήποτε σ’ αυτή την ερώτηση. Και έτσι άρχισε αυτή η περιπέτεια».

Πώς αποδέχτηκε ο κόσμος, αλλά και η επίσημη Τουρκία, το βιβλίο σας;

Στο κόσμο προκάλεσε ενθουσιασμό. Έκανε δύο εκδοσεις. Δεν πραγματοποιήθηκε όμως 3η ή 4η έκδοσή του, διότι απαγορεύτηκε. Όμως σήμερα δεν είναι απαγορευμένο και πρέπει να ασχοληθώ προσωπικά με την καινούργια έκδοσή του.

Η συγγραφή του «Pontus Kültürü» αποτελεί μια πορεία σε έναν δρόμο που επιλέξατε να περπατήσετε κόντρα στον καιρό. Αν δεχτούμε ότι ο Κοέλιο ακριβολογεί θέτοντας τον Περιπατητή ως εν δυνάμει γνώστη της Αληθείας, εσείς αυτήν την Αλήθεια την απαντήσατε;

Κατά τη γνώμη μου το βιβλίο μου είναι μια στάση, ή απάντηση αν θέλετε, σε αυτούς που προκαλούν και επιβάλλουν λέγοντας ότι εσείς είσαστε αυτό ή το άλλο στην κοινωνία στην οποία ανήκω. Και δεν αποτελεί μόνο μια αντίσταση, αλλά είναι και μια αυτοανάκριση για το ψάξιμο της αλήθειας.

Κι από το 1800 που ο Isazade Haci Salih Efendi με το παροιμιώδες τρίπτυχο «Προσοχή στα ζώα, Προσοχή στο γείτονά σου, Προσοχή στους Άπιστους» θέτει την απαγόρευση της ποντιακής διαλέκτου σε καθαρά θρησκευτική βάση, στον Ziya Gökalp και στον εξοβελισμό της Οθωμανικής γλώσσας και της Αραβικής γραφής υπό το πρίσμα της θεώρησης του Οθωμανικού Πολιτισμού ως συνέχειας του Ρωμαίικου, με αποτέλεσμα την αποκοπή από την εξαιρετικά πλούσια Οθωμανική και Ισλαμική γραμματεία. Τελικά ποιος είναι ο εχθρός; Ο άπιστος ή ο Ρωμιός; Και σήμερα που και τα δυο αυτά στοιχεία έχουν πλήρως εξαλειφθεί από την περιοχή, τι εμποδίζει τη διάσωση αυτής της διαλέκτου; Μήπως ο «εχθρός» τελικά είναι η Μνήμη;

Ο άνθρωπος είναι εχθρός του εαυτού του. Δεν μπορεί κάποιος να καταλάβει εύκολα εκείνον ο οποίος έχει γίνει εχθρός του παρελθόντος του και έχει χτίσει το μέλλον του πάνω σε αυτό αφού έχει αλλάξει τη θρησκεία του, αν και αυτό δεν είναι κάτι πολύ εύκολο και πολύ συνηθισμένο. Εμείς έχουμε μια τέτοια κληρονομιά. Είναι δύσκολο να αντισταθούν οι διάλεκτοι απέναντι στις κύριες γλώσσες. Είναι μια φυσική πορεία προς την εξαφάνιση.

Σήμερα στην Ελλάδα μιλούμε για Αντίσταση της Ποντιακής διαλέκτου στη Φθορά και στη Λήθη και ενεργά καλούμαστε με συντονισμένες κινήσεις, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, να τη διασώσουμε. Θα υποστηρίζατε ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει και στην Τουρκία ή εκεί μιλάμε για μεμονωμένες ατομικές πρωτοβουλίες όπως η δική σας;

Σε αυτό το θέμα το τουρκικό κράτος κάνει πολύ σημαντικά βήματα. Πιστεύω πως με τον καιρό η γλώσσα που μιλάμε θα γίνει ένα από τα ερευνητικά θέματα στα πανεπιστήμια.

Δεκαπέντε του Σεπτέμβρη της φετινής χρονιάς ξεκινήσατε τα γυρίσματα ενός ντοκιμαντέρ στην Τουρκία με τον τίτλο Kardeş Nereye: Bir Ayrilik Oykusu (Πού πας αδελφέ: Μια Ιστορία Αποχωρισμού) και τρεις μήνες μετά τα βήματα σας οδηγούν στην Ελλάδα για τη συνέχιση των γυρισμάτων. Ποια η ιδέα πίσω από την εικόνα που θα μας δείξετε; Τι πραγματεύεται αυτή η δουλειά σας;

Πρώτα προσπαθούμε να καταλάβουμε αυτά που αισθάνθηκαν εκατοντάδες άνθρωποι όταν ξεριζώθηκαν από τους τόπους τους και στάλθηκαν σε ξένα μέρη. Ερευνούμε αν υπάρχουν ίχνη τραυμάτων στη 2η και 3η γενιά, τα οποία έχουν κληρονομήσει από την πρώτη γενιά, μετά από την ανταλλαγή πληθυσμού που πραγματοποιήθηκε το 1924. Το ετοιμάζουμε με τα οπτικά υλικά ως ντοκιμαντέρ. Ρωτώντας την αιτία και το αποτέλεσμα αυτού του δραματικού και τραυματικού γεγονότος, συνεχίζουμε τις έρευνές μας.

Με δεδομένο ότι η πρώτη προσφυγική γενιά δεν υπάρχει σήμερα εν ζωή, έχετε την αίσθηση ότι αργήσαμε, να ενσκήψουμε με ερευνητικό τουλάχιστον ενδιαφέρον πάνω στο προσφυγικό ζήτημα;

Όταν ξεκινήσαμε το ντοκιμαντέρ, γνωρίζαμε ήδη πως δεν θα μπορούσαμε να έχουμε επαφή με την 1η γενιά. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο προσπαθούμε να παρουσιάσουμε τις σκέψεις της 2ης και 3ης γενιάς από ιστορική πλευρά και πώς επιβιώνουν από τα αποτελέσματα που προκάλεσε ο μεγάλος ξεριζωμός.

Θα ήταν ενδιαφέρον να ακούσουμε από εσάς τι λένε όλοι εκείνοι με τους οποίους ήδη μιλήσατε κι από την Ελλάδα έφτασαν στην Ορντού και σήμερα ζουν εκεί. Τι νιώθουν για όσα αναγκάστηκαν να αφήσουν πίσω, τι αντιμετώπιση βρήκαν να τους περιμένει, ποια αίτια αναζητούν για να αποδώσουν τα όσα βίωσαν, τι κράτησαν από την Ελλάδα;

Οι περισσότεροι που έχουμε μιλήσει ανήκουν στη 2η γενιά. Μας διηγήθηκαν αυτά που είχε ζήσει η 1η γενιά σαν να τα είχαν βιώσει και οι ίδιοι. Όταν μιλούσαμε μαζί τους νιώθαμε σαν να είχαμε μπροστά μας ανθρώπους που είχαν ξεριζωθεί από τον τόπο τους πριν λίγο καιρό. Αυτό ήταν κάτι πρωτόγνωρο για μένα. Και φεύγοντας από τον τόπο τους είχαν πάρει μαζί τους μόνο τις αναμνήσεις τους.

Έχετε κάποιον απώτερο στόχο δουλεύοντας παρόμοιες καταγραφές ή η δουλειά σας αποσκοπεί αποκλειστικά στην έρευνα;

Το ντοκιμαντέρ αυτό, βασίζεται σε μία ιδέα του καταγόμενου από την Ορντού, Τούρκου ερευνητή, İbrahim Dizman. 90 χρόνια μετά την Ανταλλαγή, στεκόμαστε μπροστά στις συνέπειες της,και με μάτι ερευνητικό αποτιμούμε τα όσα τραύματα άφησε ο ξεριζωμός μέσα από το τρίπτυχο «αποχωρισμός-φιλία-νοσταλγία». Τα γυρίσματα ξεκίνησαν στις 15 Σεπτεμβρίου του 2010, με συνεντεύξεις προσφύγων από την Ελλάδα που εγκαταστάθηκαν στην Ορντού (Κοτύωρα του Πόντου) και θ συνεχιστούν στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης και της Κατερίνης, με συνεντεύξεις Ορντουλήδων Ποντίων. Μ' αυτό το ντοκιμαντέρ θέλουμε να συμβάλουμε στον πολιτισμό της ειρήνης, δίνοντας στο θεατή το μήνυμα ότι, η διαφορετική εθνική καταγωγή δεν υπερισχύει των ανθρώπινων αξιών.

Εγώ έχω σχέση με το σχέδιο αυτό ως ερευνητής και ως παραγωγός. Θα είναι η πρώτη μου εμπειρία στο κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ. Έχω και άλλα παρόμοια σχέδια στο νου μου και αν καταφέρουμε να ολοκληρώσουμε αυτό με επιτυχία σκέφτομαι να πραγματοποιήσω και τα άλλα.

Αύγουστος του 2010 και οκτώ και πλέον δεκαετίες μετά την εκδίωξη των Ορθοδόξων Ποντίων από την Τραπεζούντα, οι ορθόδοξοι επιστρέφουν στην περιοχή και μάλιστα με τις ευλογίες της κυβέρνησης Ερντογάν, τελούν λειτουργία στη Μονή Σουμελά. Εμείς στην Ελλάδα βιώσαμε τη συγκίνηση του να γυρνά κάποιος σε χώματα πατρογονικά όπου με ευγένεια τον υποδέχονται και του επιτρέπουν να ζήσει έστω και για μία ημέρα αυτό που θα ήθελε να ζήσει. Εσείς θα μπορούσατε να μας μεταφέρετε τον απόηχο του γεγονότος στην περιοχή;

Αυτό ήταν ένα ιστορικό γεγονός. Εύχομαι αυτό το γεγονός να είναι η αρχή για να πραγματοποιηθεί μια καλή φιλική σχέση μεταξύ των δύο χωρών. Πιστεύω πως οι φιλίες πρέπει να δημιουργούνται γνωρίζοντας το παρελθόν και όχι ξεχνώντας το. Επειδή μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να αποκτήσουμε μια ειρηνική κουλτούρα και την οποία θα κληρονομήσουν τα παιδιά μας. Αυτό το γεγονός δημιούργησε ένα πολύ θετικό αποτέλεσμα. Οι Τραπεζούντιοι είδαν πως δεν υπάρχει λόγος να φοβούνται από τη συνάντηση με τους συμπολίτες τους.

Μετά το άνοιγμα Ερντογάν στην Παναγία Σουμελά και στην Αρμένικη εκκλησία της λίμνης Βαν, δεν είναι λίγοι αυτοί που μιλούν για καιρούς ορατούς, όπου με την Τουρκία θα μπορούμε πλέον ανοιχτά και συναινετικά να διαπραγματευόμαστε το ακανθώδες σήμερα θέμα της αναγνώρισης της γενοκτονίας των χριστιανικών πληθυσμών. Πιστεύετε κάτι τέτοιο ως εφικτό;

Ο τουρκικός λαός σιγά-σιγά φτάνει στην ωριμότητα για να μπορέσει να συζητεί κάθε θέμα. Αλλά ακόμα δεν είναι εντελώς έτοιμος για να μπορέσει να μιλήσει για τα θέματα τα οποία περιέχουν προκαταλήψεις. Έτσι και αλλιώς ο τουρκικός λαός δεν κατέχει αρκετή ιστορική γνώση για τα τελευταία 100 χρόνια. Γι’ αυτό δεν είναι εύκολο να βρεθεί κάποιος συνομιλητής για τέτοια θέματα που είναι κάτι σαν «ταμπού».

Ως συγγραφέας δεν κλείσατε με το “Pontus Kültürü”. Ποια η μέχρι τώρα συγγραφική πορεία σας;

Έχω εκδώσει και τα διηγήματά μου με τίτλο «Niko'nun kemençesi» (Ο κεμεντσές του Νίκου) και το βιογραφικό του επαναστάτη συγγραφέα Hasan İzzettin.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα προσπάθειά σας είναι ο εκδοτικός οίκος Ηeyamola και η προσπάθεια που κάνετε μέσω αυτού ώστε συγγραφείς ένθεν κι ένθεν να έρθουν σε επαφή…

Οι Εκδόσεις Ηeyamola εκδίδουν βιβλία υπό τη δική μου διεύθυνση εδώ και 5 χρόνια. Τον περασμένο Απρίλιο για πρώτη φορά πήγαμε στην έκθεση της Θεσσαλονίκης. Εκδίδουμε λογοτεχνικές σειρές για την Κωνσταντινούπολη, τη Μαύρη Θαλασσα και για τις πόλεις της Τουρκίας. Παρότι είναι καινούργιος, έχει γίνει ένας σημαντικός και σοβαρός εκδοτικός οίκος της Τουρκίας.

Επίσης, επιθυμώ να εκδώσω στα τουρκικά τα καλά βιβλία που έχουν γραφτεί από Έλληνες για τη Μαύρη Θάλασσα. Εκτός από τα διάφορα λογοτεχνικά βιβλία που εκδίδουμε, έχουμε και ένα λογοτεχνικό περιοδικό με τίτλο «Ήρωες των μυθιστορημάτων», το οποίο κυκλοφορεί κάθε 3 μήνες.

Κύριε Ασάν, σας ευχαριστούμε για την εποικοδομητική μας κουβέντα. Επιτρέψτε μας να κλείσουμε εμείς αυτή τη συζήτηση με κάτι που μας συγκίνησε, διαβάζοντάς το στο βιβλίο σας:

Trabzon'un icinde hem mum yanar hem fener.
Bizi kavusturanun mezarina nur ener.
(Μέσα στην Τραπεζούντα, καίει κέρι, καίει φανάρι.
Στον τάφο αυτού που θα μας ξαναενώσει, θα κατέβει Άγιο φως.)

Ποιος είναι ο Ömer Asan
Ο Ömer Asan γεννήθηκε στις 28 Μαΐου 1961 στην Τραπεζούντα και είναι ένας Τούρκος εκδότης, διανοούμενος, συγγραφέας, λαογράφος και φωτογράφος με Ποντιακή καταγωγή. Στην περιοχή όπου γεννήθηκε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, παρ' όλες τις πολιτικές βίαιης αφομοίωσης, εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να ομιλεί τα Ποντιακά ή Ρωμαίικα όπως τα ονομάζουν.

Στην Ελλάδα είναι κυρίως γνωστός για το βιβλίο του «Ο Πολιτισμός του Πόντου», (η πρώτη έκδοση του βιβλίου έγινε στην Κωνσταντινούπολη το 1996 από τον εκδοτικό οίκο Belge), στο οποίο αναφέρει, μεταξύ άλλων, την ύπαρξη σημαντικού αριθμού μουσουλμάνων ομιλητών της Ποντιακής γλώσσας στην σημερινή Τουρκία. Κατά τη δεκαετία του 80' ο Ομέρ Ασάν είχε διωχθεί για τις απόψεις του, ενώ το 2002 δικάστηκε για το προαναφερθέν βιβλίο του με τη κατηγορία ότι έκανε «γραπτή προπαγάνδα με σκοπό τον διαμελισμό της Τουρκίας».

Το βιβλίο αγγίζει πολλούς γνωστικούς τομείς, όπως την έρευνα για την ελληνοφωνία, τη γλωσσολογία, τη σύγχρονη πολυεθνοτική τουρκική κοινωνία και φτάνει ακόμα και σε τομείς, όπως η διατροφή, τα παραδοσιακά τραγούδια κ.ά. Ο πρόλογος γράφτηκε από τον καθηγητή Νεοκλή Σαρρή κι από μόνος του αποτελεί ένα δοκίμιο για τη συγκρότηση της σύγχρονης τουρκικής κοινωνίας, των ιδεολογικών της τάσεων αλλά και των μεγάλων αντιφάσεων

Έχει βραβευτεί με το Βραβείο Ιπεκτσί για την προώθηση της Ελληνοτουρκικής φιλίας μαζί με τον συγγραφέα Γιώργο Ανδρεάδη και την Τανζού Ιζμπέκ.