του Θεοδόση Κυριακίδη
Θεολόγου-Ιστορικού
Αφορμή για το συγκεκριμένο προβληματισμό στάθηκε αφενός η συμμετοχή μας στις εκδηλώσεις μνήμης της Γενοκτονίας από τους Έλληνες της Αμερικής και του Καναδά και αφετέρου τα όσα συνέβησαν στη Θεσσαλονίκη πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ποντίων, την 19η Μαΐου.Ας τα πάρουμε όμως με τη σειρά. Καταρχήν δεν είναι η πρώτη φορά που είχαμε την ευκαιρία και την εξαιρετική τιμή να βρεθούμε στις εκδηλώσεις μνήμης της Γενοκτονίας, που διοργανώνουν τα αδέλφια μας στο εξωτερικό. Ούτε είναι η πρώτη φορά που συνεργαζόμαστε με τους συγκεκριμένους φορείς. Άλλωστε ο πρόεδρος κ. Δημήτρης Μολοχίδης και σύσσωμη η Παμποντιακή Ομοσπονδία Αμερικής-Καναδά στήριξε από την αρχή και αποφασιστικά τη δημιουργία του ιστορικού ντοκιμαντέρ «Τα Χνάρια των Αργοναυτών» και στη συνέχεια προχώρησε στην παραγωγή της αμερικάνικης έκδοσης και στην αγορά των δικαιωμάτων προβολής και διάθεσης για την Αμερική και τον Καναδά. Φέτος οι επετειακές εκδηλώσεις περιελάμβαναν διαλέξεις, προβολές του ντοκιμαντέρ και καταθέσεις στεφάνων στα διάφορα μνημεία. Μια από τις συγκλονιστικότερες στιγμές των καθιερωμένων επετειακών εκδηλώσεων ήταν η στιγμή της ύψωσης της ελληνικής και ποντιακής σημαίας στην καρδιά του εμπορικού κέντρου του Μανχάταν στη Νέα Υόρκη.
Αυτή τη χρονιά η συγκεκριμένη εκδήλωση συνέπεσε με μια αθλιότητα από πλευράς του δημάρχου της Θεσσαλονίκης κ. Γιάννη Μπουτάρη. Ουσιαστικά κινούμενος με μικροπολιτικές σκοπιμότητες και επιβεβαιώνοντας ότι παρ’ όλες τις δραματικές αλλαγές που συμβαίνουν στο πολιτικό σκηνικό, εκείνος συνεχίζει να δρα με την παλαιοκομματική νοοτροπία, που έφερε την πατρίδα στα χάλια που βιώνουμε σήμερα, συσπείρωσε δίπλα του φυσιογνωμίες που πλέον όχι μόνο δεν έχουν να προσφέρουν τίποτα στο ποντιακό ζήτημα, αλλά εκπροσωπούν ακριβώς την ίδια νοοτροπία που κυριαρχούσε στα πολιτικά κόμματα μετά την μεταπολίτευση. Θολό στρατηγικό προσανατολισμό –αν υπήρξε ποτέ τέτοιος- αρχομανία και ατέλειωτες παλινωδίες. Είναι ένα σύστημα που θα είχε καταρρεύσει προ πολλού, αν δεν υπήρχαν ισχυροί κομματικοί και συντεχνιακοί δεσμοί, διότι δεν έχουν απολύτως καμιά λαϊκή ή ηθική νομιμοποίηση. Αυτό άλλωστε αποδείχτηκε περίτρανα από τη συμμετοχή του κόσμου στις δυο εκδηλώσεις. Τριάντα με σαράντα άτομα στη διασπαστική –κατά τη δική του κρίση ενωτική- εκδήλωση του δημάρχου και χιλιάδες κόσμου όπως κάθε χρόνο στην εκδήλωση της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν ο κ. Μπουτάρης έχει αντιληφθεί ότι, όταν ανέλαβε δήμαρχος της Θεσσαλονίκης, θα όφειλε να προσπαθεί, τουλάχιστον, να εκφράζει τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα και την ιδιοσυγκρασία των ίδιων των Θεσσαλονικέων και της πόλης που κλήθηκε να εκπροσωπήσει και όχι τον εαυτό του και την παρέα του. Διότι αυτό κάνει ένας δήμαρχος, εκφράζει την πόλη του και τους ανθρώπους του, ή έστω την πλειοψηφία αυτών. Δυστυχώς όμως ο κ. Μπουτάρης αντί ν’ αναδείξει τον βυζαντινό και προσφυγικό χαρακτήρα της πόλης, συνεχίζει να προσβάλλει βάναυσα την μνήμη και την τιμή της πλειοψηφίας των κατοίκων της όμορφης αυτής πόλης, με τη συνεργασία, δυστυχώς, ποντίων «παραγόντων». Άλλωστε έχουν κι αυτοί μεγάλη ευθύνη γι’ αυτήν την αλλοτρίωση της έννοιας της πολιτικής εκπροσώπησης.
Εκφράζοντας τον κομπλεξισμό του ο δήμαρχος απέναντι σε οτιδήποτε εκφράζει την πατρίδα και την εκκλησία οργάνωσε στη Θεσσαλονίκη την πολυσυζητημένη παρέλαση των ομοφυλόφιλων θέλοντας –όπως σημειώνει ο ίδιος- να δείξει ότι η πόλη δεν έχει φοβικά σύνδρομα. Το ζητούμενο όμως δεν είναι τα δικαιώματα αυτής της κατηγορίας των ανθρώπων. Αυτά –κατά την άποψη μας- καλώς κάνει η πολιτεία και τους τα παρέχει. Το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης και ότι άλλο ορίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα θα πρέπει να παρέχονται σε κάθε πολίτη ανεξαρτήτως πολιτικών, ιδεολογικών ή σεξουαλικών επιλογών. Αυτό που έγινε όμως με την συγκεκριμένη παρέλαση δεν διαφημίζει –κατά την προσωπική μας άποψη- τα δικαιώματα αυτά και την ελευθερία της επιλογής, αλλά την απόλυτη ελευθεριότητα. Όπως δεν θέλουμε να βλέπουμε τον αμφιφυλόφυλο να βγαίνει και να διαφημίζει την σεξουαλική του διάθεση ή επιτυχία, το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση των ομοφυλοφίλων. Στην περίπτωση της συγκεκριμένης παρέλασης έχουμε να κάνουμε με την διαφήμιση της ελευθεριότητας και της ευκολίας. Εύκολη ευτυχία, εύκολο χρήμα, εύκολος έρωτας, Αυτό είναι το πρόβλημα. Ας προσπαθήσουμε ν’ αναδείξουμε την αξία του μόχθου, της σύνεσης και τις βαθύτερες έννοιες του πολιτισμού μας. Οι ουσιαστικές όμως ανθρώπινες σχέσεις προϋποθέτουν πολύ κόπο και χρόνο. Μόχθο καθημερινό για να δομηθούν. Η κοινωνία μας πάσχει στον συγκεκριμένο τομέα και η παρέλαση αυτή δεν ήταν τίποτε άλλο από την αποθέωση αυτής της ευκολίας που περιγράψαμε παραπάνω. Το πρόβλημα λοιπόν με τον δήμαρχο είναι ότι θέλει να επιβάλει τη δικτατορία της μειοψηφίας. Για να δείξει ότι είναι προχωρημένος και φιλελεύθερος προβαίνει σε κινήσεις που παραβιάζουν βάναυσα το αίσθημα και την αισθητική της συντριπτικής πλειοψηφίας της πόλης.
Όταν λοιπόν κάποιοι που έκαναν το ποντιακό ζήτημα επάγγελμα, ύψωναν σημαίες ευκαιρίας στην «προσφυγομάνα» Θεσσαλονίκη, κάποιοι άλλοι πόντιοι ευπατρίδες ύψωναν την ελληνική και την ποντιακή σημαία σ’ ένα από τα κεντρικότερα σημεία της Νέας Υόρκης. Οι παραλληλισμοί δυστυχώς είναι αναπόφευκτοι, ίσως, όμως και αναγκαίοι. Στην πόλη που θα θεωρούσε κανείς αυτονόητο να σταθεί ο Δήμος με κάθε μέσο αρωγός στις εκδηλώσεις τιμής των γενοκτονημένων μιας μεγάλης μειοψηφίας των πολιτών του, συναντήσαμε την γελοία αυτή πρωτοβουλία του Δημάρχου. Ο αβδηριτισμός του δημάρχου, που εκφράζει μια ανόητη ματαιοδοξία να επιβληθεί στο «συντηρητικό» -όπως προβάλλει στο φαντασιακό του- περιβάλλον της πόλης που τον εξέλεξε δήμαρχο της, συνδυάστηκε αρμονικά με την διασπαστική αρχομανία της δράκας αυτής των ανθρώπων που αντιπροσωπεύουν την αποθέωση της παλαιοκομματικής νοοτροπίας που κατέστρεψε την πατρίδα μας. Η κίνηση αυτή δεν ήταν ούτε αψυχολόγητη, ούτε ανεξήγητη. Γράψαμε παραπάνω ότι οι σύμβουλοι του υπήρξαν αυτοί που θέλουν να δουν την Παμποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος αποδυναμωμένη αδιαφορώντας, αν κατ’ αυτόν τον τρόπο επιχειρούν ουσιαστικά ένα χτύπημα στην ίδια τη μνήμη και την καρδιά των ποντίων που βρίσκονται συνασπισμένοι γύρω από την Ομοσπονδία αυτή.
Όχι –κατά την άποψη μας πάντα- ότι και η Ομοσπονδία δεν έχει τις ευθύνες της σε ζητήματα στρατηγικού σχεδιασμού, αλλά εκπροσωπεί σήμερα πραγματικά και ουσιαστικά τον Ποντιακό ελληνισμό στην Ελλάδα, κι αυτό οφείλουν να το σέβονται και οι ιδιώτες και οι θεσμοί. Ο δήμαρχος λοιπόν διατηρώντας καθ’ όλα την μικροκομματική και συντεχνιακή νοοτροπία κινήθηκε ουσιαστικά κατά τρόπο προσβλητικό στην συντριπτική πλειοψηφία των Ποντίων. Από την άλλη μεριά, σύμμαχο σ’ αυτήν του την συμπεριφορά βρήκε τον συβαριτισμό του νεοέλληνα, που δεν εμπόδισε την εκκόλαψη και αποθέωση τελικά των συντεχνιακών συμπεριφορών και την κατακρήμνιση κάθε ηθικού φραγμού. Αρκεί σήμερα στην Ελλάδα να λοιδορείς κάθε πνευματική αξία και αγάπη για την πατρίδα και βαπτίζεσαι αυτομάτως προοδευτικός. Αρκεί σήμερα στην Ελλάδα να προσπαθείς ν’ ανακαλύπτεις το βαθύτερο πνευματικό νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης και ν’ αγαπάς την πατρίδα σου, και βαπτίζεσαι αυτομάτως οπισθοδρομικός και εθνικιστής. Ουδέποτε άλλοτε στην ιστορία δεν υπήρξε τόσο προβεβλημένη αυτή η απόλυτη ισοπέδωση των ισορροπιών. Το «μηδέν άγαν» μεταβλήθηκε στο «τα πάντα άγαν».
Ας επιστρέψουμε, όμως, στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Εκεί με πρωτοβουλίες της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Αμερικής-Καναδά οι Πόντιοι απόλαυσαν της ιδιαίτερης τιμής που τους έκανε η Αμερική, ν’ αναρτήσουν την ελληνική και την Ποντιακή σημαία σ’ ένα από τα κεντρικότερα σημεία της Νέας Υόρκης. Η σπουδαιότητα καθώς και οι συμβολισμοί αυτής της κίνησης είναι προφανείς. Παράλληλα μ’ αυτήν την ιδιαίτερη στιγμή που είχαμε την ευκαιρία να ζήσουμε στην Αμερική, πραγματοποιήθηκαν μια σειρά από εκδηλώσεις, -στις οποίες δεν θ’ αναφερθούμε αναλυτικά, διότι οι αναγνώστες θα έχουν την ευκαιρία να διαβάσουν το δελτίο τύπου της Ομοσπονδίας-, στις οποίες είχαμε την ευκαιρία να δούμε ανθρώπους ποντιακής καταγωγής κάθε ηλικίας ν’ αγωνίζονται να μην ξεχάσουν, να οδηγούν εκατοντάδες χιλιόμετρα για να παρευρεθούν σε μια εκδήλωση μνήμης και να βγαίνουν από την αίθουσα προβολών του ντοκιμαντέρ βουρκωμένοι. Η αφοσίωση και ο αγώνας των ανθρώπων στους συλλόγους και την Ομοσπονδία Αμερικής-Καναδά είναι συγκινητική. Ο αγώνας που κάνουν για να διατηρήσουν τη μνήμη τους και την παράδοση τους είναι πράγματι εξαιρετικός. Οι εκδηλώσεις αυτές πέρα των άλλων λειτουργιών που επιτελούν, ανανεώνουν συμβολικά τη μεγάλη υπόσχεση στις γενιές των προγόνων και στις αξίες δικαίου. Θ’ αγωνιστούμε μέχρις ότου έρθει η τελική δικαίωση στο ζήτημα της διεθνούς αναγνώρισης της Γενοκτονίας που διέπραξαν οι νεότουρκοι και οι Κεμαλικοί στους προγόνους μας.
Μια από τις σημαντικότερες πρωτοβουλίες που έχουν αναλάβει οι συμπατριώτες μας στην Αμερική, είναι η δημιουργία του Ιδρύματος της Παναγίας Σουμελά στο Νιου Τζέρσευ. Ο πρόεδρος Χαράλαμπος Βασιλειάδης και το διοικητικό συμβούλιο, μας θυμίζουν τα διοικητικά συμβούλια της Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο όταν χτιζόταν το μοναστήρι «της Παναγίας της ποντίας» στην Ελλάδα. Από τη μια τα όνειρα, οι αγώνες, οι κόποι, οι αγωνίες, οι αγνοί άνθρωποι, τα πενιχρά μέσα και από την άλλη έντονη αγωνιστικότητα και διάθεση για δημιουργία. Αυτό το μεγάλο έργο που πραγματοποιούν τα αδέλφια μας στην Αμερική χρήζει ιδιαίτερης οικονομικής βοήθειας και για το λόγο αυτό θα προτείναμε, αν κάποιος έχει κάποιο προσωπικό τάμα στη Σουμελά, ας το εκπληρώσει στο μοναστήρι της Σουμελιώτισσας στο Νιού Τζέρσευ.
Επειδή, όμως, η επικαιρότητα είναι σαν το νερό του ποταμού, ορμητική και γεμάτη εκπλήξεις, φέτος δημιουργήθηκε και ένα θέμα με ένα παλιό «λιβελογράφημα» ενός κάποιου Νάσου Θεοδωρίδη. Το κείμενο αυτό αποδείχτηκε τελικά ότι ήταν αντιγραφή των θέσεων του γνωστού για τις ανθελληνικές του θέσεις Νακρατζά. Αξίζει εδώ να σχολιαστεί μόνο για την κατηγορία που προσάπτει στους Ποντίους ότι φταίνε για ότι τους συνέβη, διότι οι ίδιοι προκάλεσαν τους Τούρκους, όταν ξεσηκώθηκαν κατά του κράτους του οποίου ήταν υπήκοοι. Πέρα από την απαράδεκτη δικαιολόγηση γενοκτονικών πράξεων, δύο τινά μπορεί να σημειώσει κάποιος. Το πρώτο είναι η διεθνής δικαστική πρακτική. Συγκεκριμένα στη δίκη της Γιουγκοσλαβίας σημειώθηκε περίτρανα ότι η καταδίκη του θύτη για Γενοκτονία υπάρχει ακόμη κι αν το θύμα επιτέθηκε, αντιστάθηκε ή προσπάθησε να καταλάβει εδάφη του. Δεν απαιτείται δηλαδή η ολική αθωότητα του θύματος. Αυτός που διαπράττει Γενοκτονία είναι ένοχος είτε τον προκάλεσε το θύμα είτε όχι. Το δεύτερο που θ’ άξιζε να σημειωθεί είναι ότι το επιχείρημα αυτό είναι ηθικά έωλο και για τον λόγο ότι θεωρεί απόλυτη και αποδεκτή τη συγκεκριμένη διαβάθμιση της εξουσίας (τούρκος ίσον εξουσία, έλληνας ίσον υπήκοος) σ’ ένα ιστορικό γίγνεσθαι που διαρκώς μεταβάλλεται. Διαγράφει με τον τρόπο αυτό το ιστορικό παρελθόν και κυρίως τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώθηκε το συγκεκριμένο δίπολο. Με τη λογική αυτή θα έπρεπε να καταδικαστεί και η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Δεν καταλαβαίνουμε γιατί διαφοροποιείται η μία από την άλλη περίπτωση.
Πιστεύουμε πάντως ότι έχει έρθει η ώρα να περάσουμε σ’ ένα άλλο επίπεδο οργάνωσης και πολιτικής διεκδίκησης των αιτημάτων μας, όσον αφορά τη Γενοκτονία. Έχουμε γράψει στο παρελθόν αρκετά για το θέμα αυτό. Στην παρούσα παρέμβαση θα αρκεστούμε σε δυο ζητήματα. Το πρώτο είναι ότι έχει έρθει η ώρα η κάθε Ομοσπονδία να εκπαιδεύσει τα δικά της στελέχη. Θα πρέπει να βρει τους δικούς της επιστήμονες, τους οποίους θα βοηθήσει και θα στηρίξει από νωρίς να εξελιχθούν. Θα τους παρέχει υποτροφίες και όποια άλλη διευκόλυνση κριθεί αναγκαία και θα συνεργάζεται μαζί τους. Πρέπει να εκπαιδευτούν επιστήμονες που θα είναι οργανικά μέλη των κατά τόπους κοινωνιών. Έτσι θα βοηθήσουν καλύτερα τα κατά τόπους Σωματεία και τις Ομοσπονδίες μας.
Το δεύτερο, που είναι εξαιρετικά σημαντικό, είναι να επικεντρώσουμε τις προσπάθειες μας, παράλληλα με τη προώθηση του θέματος στα ξένα πανεπιστήμια, στο να οδηγήσουμε τελικά την Τουρκία στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Πιστεύουμε ότι αυτή θα είναι η αρχή του τέλους για την φασιστική νοοτροπία στη γείτονα χώρα. Παρ’ όλο που για το ζήτημα αυτό θ’ άξιζε να οργανωθεί ολόκληρο επιστημονικό συνέδριο –είναι στη σκέψη του Ερευνητικού μας Κέντρου να γίνει- θ’ αναφερθούμε μόνο στο γεγονός πως αν η Τουρκία καταδικαστεί στο διεθνές αυτό επίπεδο θα υπάρξει ένας καταιγισμός συνεπειών. Ακόμη κι αν δεν δεχτεί ν’ ακολουθήσει η Τουρκία το δρόμο που θα της υποδείξει το δικαστήριο – όπως θα όφειλε να κάνει- θα έχουμε κερδίσει τη σημαντικότερη νίκη στον αγώνα μας για την αναγνώριση του εγκλήματος της Γενοκτονίας. Όλες οι άλλες αναγνωρίσεις που τυχόν θα έρθουν από άλλα κράτη, θα είναι μεν καλοδεχούμενες, αλλά θα έχουν ελάχιστα να προσθέσουν στην συντριπτική νίκη μας για την τελική αναγνώριση του εγκλήματος της Γενοκτονίας και την καταδίκη του θύτη. Οι συνέπειες μιας τέτοιας απόφασης μπορεί να είναι μέχρι και η επιστροφή πολιτισμικών θησαυρών, όπως για παράδειγμα οι Μονές ή άλλα σημαντικά κειμήλια. Το ζήτημα εδώ που δυσκολεύει τα πράγματα είναι η Συνθήκη της Λωζάνης, υπάρχουν όμως και νομικοί του διεθνούς δικαίου που υποστηρίζουν ότι ακόμη και σ’ αυτήν την περίπτωση η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου μπορεί να την υπερκεράσει. Όμως ακόμη κι αν δεν υπάρξουν αποζημιώσεις τέτοιου είδους η Τουρκία θ’ αναγκαστεί ν’ αναλάβει μια σειρά από υποχρεώσεις για την αποκατάσταση των θυμάτων και της μνήμης αυτών. Θα είναι δηλαδή υποχρεωμένη καταρχήν να γκρεμίσει τα μνημεία του Κεμάλ, του Ταλαάτ και του Τοπάλ Οσμάν, αλλά και να χρηματοδοτήσει ακόμη μνημείο, μουσεία και εκθέσεις για τη Γενοκτονία που πραγματοποίησαν. Όλα τα παραπάνω, ίσως τα διαβάζει κανείς και τα θεωρεί ουτοπικά. Δεν θα ήταν έτσι τα πράγματα, αν είχαμε θέσει από την αρχή σοβαρούς στρατηγικούς και πολιτικούς στόχους και παράλληλα είχαμε μια σοβαρή κρατική πολιτική στο συγκεκριμένο ζήτημα.
Πιστεύουμε λοιπόν ότι οι Ομοσπονδίες μας πρέπει να κινηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση, αφού όμως έχει γίνει η κατάλληλη προετοιμασία νωρίτερα, κάτι που βεβαίως προϋποθέτει κάποια χρόνια σκληρής και συστηματικής δουλειάς. Για να προλάβουμε τον εύκολο ενθουσιασμό που πολλές φορές μας καταβάλει σε παρόμοιες περιπτώσεις, σημειώνουμε ευθύς εξαρχής ότι απέχουμε πολύ ακόμη ως χώρος, για να προχωρήσουμε τη διεκδίκηση της Γενοκτονίας σ’ αυτό το επίπεδο. Δεν υπάρχει ούτε σαν σκέψη στη συντριπτική πλειοψηφία αυτών που ασχολούνται με το ποντιακό κίνημα. Άρα λοιπόν θέλουμε σκληρή προετοιμασία.
Να μην επαναλάβουμε δηλαδή τις γελοιότητες που είχαν γίνει κάποια χρόνια πριν και οι οποίες εμφανίζονταν στους παροικούντες ως σοβαρές παρεμβάσεις στον ΟΗΕ ή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όσοι έχουν μια γνώση και αίσθηση των διεθνών σχέσεων καταλαβαίνουν ότι αυτή η φαρσοκωμωδία, να περιφέρεται μια ομάδα ανθρώπων σαν τον φτωχό συγγενή μέσα στους διεθνείς αυτούς οργανισμούς και να συναντά χαμηλόβαθμα στελέχη και έλληνες ευρωβουλευτές μοιράζοντας παράλληλα ένα απαράδεκτο για την περίσταση κείμενο, κάθε άλλο παρά ως σοβαρή παρουσία μπορεί να εκληφθεί.
Κλείνοντας, θέλουμε να σημειώσουμε και τούτο με αφορμή τις φετινές εκδηλώσεις για τη Γενοκτονία. Δεν υπάρχει πια καμιά δικαιολογία για κανέναν να πει ότι δεν ήξερε ή ότι δεν ενημερώθηκε για το ζήτημα της Γενοκτονίας. Δεν υπάρχει σύλλογος ή Ομοσπονδία που να μην οργανώνει εκδηλώσεις μνήμης για το γεγονός αυτό. Εκτός των άλλων ειδικά για φέτος ο Κώστας Φωτιάδης λειτούργησε για έναν ολόκληρο μήνα την πολυθεματική του έκθεση για τη Γενοκτονία στο πρώην στρατόπεδο του Παύλου Μέλα, όπου είχε οργανώσει και αντίστοιχα σεμινάρια. Από την άλλη το διαδίκτυο είναι γεμάτο πληροφορίες.
Δεν δικαιολογείται λοιπόν κανείς να πει ότι δεν γνώριζε ή ότι δεν είχε την ευκαιρία να μάθει. Από εδώ και στο εξής ο καθένας είναι αποκλειστικά υπεύθυνος ο ίδιος του για όσα ξέρει και για όσα αγνοεί. Οφείλει λοιπόν να συμμετέχει και μάλιστα να συμμετέχει αγωνιστικά και δυναμικά.