Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου «Αleχandre Ypsilanti Correspondance inedite» από το Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου και το ομόλογό του Ινστιτούτο της Ρωσικής Ακαδημίας, ο Κ. Σβολόπουλος γράφει για την ιδιωτική ζωή και την πολιτική δράση του ηγέτη της Φιλικής Εταιρείας.
Αλέξανδρος Υψηλάντης: απόγονος επιφανούς φαναριωτικής οικογένειας με προέλευση από τη βυζαντινή Τραπεζούντα, γιος και εγγονός ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας, αξιωματικός του ρωσικού στρατού, βαριά τραυματισμένος στον πόλεμο κατά του Ναπολέοντα, περιβεβλημένος με τις τιμές της αυτοκρατορικής Αυλής και με τη φιλία του ίδιου του αυτοκράτορα· αλλά και, ακόμη, φίλος των γραμμάτων και γνώστης της σύγχρονης λογοτεχνίας, διαποτισμένος από ρηξικέλευθο πνεύμα, ρομαντικό και φιλελεύθερο, πρωτοπόρος στην ανάληψη επαναστατικής δράσης στον χώρο της Ανατολικής Ευρώπης, εγκάθειρκτος υπό συνθήκες οδυνηρές σε απόμακρα δεσμωτήρια της αυστριακής επικράτειας ως σχεδόν τον πρόωρο θάνατό του, τον Ιανουάριο του 1828. Γεγονός ευεξήγητο, οι πτυχές αυτές της προσωπικότητας και της δράσης του επικαλύπτονται από την παρουσία του επικεφαλής της αποτυχημένης εξέγερσης των Ελλήνων στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στις 21 Φεβρουαρίου 1821. Με αυτό ουσιαστικά το πρόσωπο έχει καταχωριστεί στη συλλογική μνήμη και έχει υποστεί την αυστηρή κρίση της ιστορίας. Η επιλογή της Μολδοβλαχίας ως σημείου εκκίνησης του ένοπλου αγώνα κατά της Πύλης δεν έχει θετικά αποτιμηθεί· και η καθοδήγηση των πολεμικών επιχειρήσεων, στη συνέχεια, έχει σταθερά επικριθεί. Πέρα και από την όποια κριτική τοποθέτηση, τα ίδια τα γεγονότα που σφράγισαν τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, στην εναρκτήρια φάση του, απωθήθηκαν στους σκοτεινούς θυλάκους της ιστορικής μνήμης. «Το πρώιμον εκείνο τμήμα του Αγώνος περιέπεσεν εις αφάνειαν και οιωνεί εξεκόπη του κορμού της Επαναστάσεως» έχει επιγραμματικά παρατηρήσει ο Δ. Ζακυθηνός.Οι επιλογές και η δράση του
Μοιραίο τίμημα της αποτυχίας; Μήπως, ακόμη, απαύγασμα μιας ιστορικής οπτικής έκδηλα, ως πρόσφατα, περιχαρακωμένης στην αντίληψη του έθνους-κράτους, όπως βιώθηκε κατ' εξοχήν στον ελλαδικό χώρο; Σε κάθε περίπτωση, η επαναπροσέγγιση του φαινομένου προαπαιτεί την επισήμανση των παραγόντων που προσδιόρισαν τις επιλογές και τη δράση του Υψηλάντη, κυρίως την ενδελεχέστερη διερεύνηση των γεγονότων και την ευκρινέστερη ανάδειξη των ιδεών του κύριου συντελεστή στη διαμόρφωσή τους, του οράματος που θα ήταν δυνατόν να τον εμπνέει.
Νέα οδό διανοίγει προς την κατεύθυνση αυτή η αποκάλυψη και δημοσίευση ενός σημαντικού τμήματος της αλληλογραφίας του Αλέξανδρου Υψηλάντη, καθώς και της μητέρας του Ελισάβετ, είτε με τον Τσάρο και τους εκπροσώπους του ανακτοβουλίου της Αγίας Πετρούπολης ανάμεσά τους ο Νέσσελροντ και ο Καποδίστριας είτε με τους στενούς φίλους του. Το ανέκδοτο υλικό που, μετά από ενάμιση αιώνα σιωπής, αντλήθηκε από τα διπλωματικά αρχεία της Μόσχας μάς επιτρέπει ήδη να φωτίσουμε πληρέστερα την ιδιωτική ζωή και την πολιτική δράση του, γενικότερα τη συμμετοχή στα δρώμενα της εποχής του. Ας επιχειρήσουμε να διακρίνουμε τα στοιχεία που αναδεικνύουν κάποιες αθέατες ως σήμερα πτυχές της διαδρομής αυτής και που ίσως ερμηνεύουν τη δική του αλλά και τη στάση των άλλων απέναντί του· και, ακόμη, τεκμηριώνουν εγκυρότερα μια θεμελιακή υπόθεση που είχα παλαιότερα διατυπώσει, ότι η στάση αυτή γίνεται πληρέστερα κατανοητή αν συναρτηθεί με την απαρέγκλιτη προσήλωση του ηγέτη της Φιλικής Εταιρείας στη φιλελεύθερη ιδεολογία, στην ακραία ριζοσπαστική έκφανσή της.
Η εθνικιστική έξαρση
Πράγματι το κριτήριο της σκοπιμότητας στη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας και στη συνέχεια, στην ευρύτερη έκταση του 19ου αιώνα, το φαινόμενο της εθνικιστικής έξαρσης στην ιδιαίτερη τοπική ελλαδική εκδοχή του συνέβαλαν στην υποβάθμιση της βαρύτητας ορισμένων καθοριστικών παραμέτρων της επαναστατικής ιδεολογίας. Ειδικότερα η έννοια του έθνους, όπως αναδύεται από τη Γαλλική Επανάσταση, είναι αδιάρρηκτα συνυφασμένη με το δόγμα της λαϊκής κυριαρχίας: στη σύνθεση αυτή εδράζεται η πρωτοβουλία των σκαπανέων και των πρωταγωνιστών της εξέγερσης του 1821, πρωταρχικά του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Η παραγνώριση της δυναμικής αυτής σύναψης, η οποία και προσδιορίζει τη σκέψη και τη δράση τους, απολήγει μοιραία στη συρρίκνωση του ερμηνευτικού πεδίου με αποτέλεσμα βασικά ερωτήματα να παραμένουν αναπάντητα.
Οι ριζοσπαστικές θέσεις του Υψηλάντη αναδεικνύονται εύγλωττα μέσα από το κείμενο της προκήρυξης που απηύθυνε, στις 24 Φεβρουαρίου 1821, στο ελληνικό έθνος. Ηδη μέσα από την ανέκδοτη αλληλογραφία του αποκαλύπτεται η ρηξικέλευθη φιλελεύθερη σκέψη του σε χρόνο προγενέστερο. Ως νέος αξιωματικός, ευνοούμενος της αυτοκρατορικής Αυλής, σύχναζε στα κοσμικά - φιλολογικά σαλόνια επιδεικνύοντας ιδιαίτερη αδυναμία για τη σύγχρονή του ρομαντική λογοτεχνία· γενικότερα ελκυόταν από τα νέα ιδεολογικά ρεύματα, τελικά και από το ριζοσπαστικό - επαναστατικό πνεύμα. Υπό την επήρεια των ανάλογων ιδεών, αποδέχθηκε ευχερέστερα την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας όπως είχαν φίλοι του την ίδια εποχή αποδεχθεί τη μύησή τους σε μυστικές ρωσικές εταιρείες. Οι επισημάνσεις αυτές ανοίγουν την οδό για να δοθεί τεκμηριωμένη απάντηση σε καίρια ερωτήματα που έχουν ουσιαστικά παραμείνει ανοιχτά. Γιατί ο Υψηλάντης, επικεφαλής ήδη του επαναστατικού κινήματος, επέλεξε ως πεδίο δράσης τις παραδουνάβιες ηγεμονίες; Προσέβλεπε πράγματι σε μια μορφή ανασύστασης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας; Πώς εξηγείται η αποστροφή του Καποδίστρια απέναντί του, καθώς και απέναντι στους συντρόφους του της Εταιρείας; Πώς δικαιολογείται η κράτησή του στην Αυστρία υπό όρους ανεξήγητα αυστηρούς ή και η επίμονη άρνηση του Τσάρου να επιτρέψει την επάνοδό του στη Ρωσία, έστω και προκειμένου να προσαχθεί σε δίκη, ακόμη και μετά τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου;
«Λόγος ελευθερίας»
Το ανέκδοτο υλικό των ρωσικών αρχείων επαληθεύει την υπόθεση ότι η προσήλωση του Υψηλάντη στα επαναστατικά ιδεώδη, υψηλόφωνα διακηρυγμένη, διήγειρε εις βάρος του την εχθρότητα των κραταιών εκπροσώπων της εξουσίας στις δύο αυτοκρατορικές πρωτεύουσες, προπύργια άκρατου συντηρητισμού. Ο ηγέτης της Εταιρείας όφειλε να υποστεί και αυτός την τύχη που επιφυλασσόταν στους κήρυκες της επαναστατικής ιδεολογίας, οι οποίοι και χαρακτηρίζονταν επίσημα «εγκληματίες». Εξάλλου ο προσανατολισμός του σ' ένα κοινό μέτωπο των λαών της Βαλκανικής εναντίον του οθωμανού δυνάστη βάρυνε αποφασιστικά υπέρ της επιλογής της Μολδοβλαχίας ως πρόσφορου εδάφους για την έναρξη του ένοπλου αγώνα. Η περιορισμένη απήχηση του επαναστατικού του μηνύματος μεταξύ των άλλων εθνικών ομάδων, εκτός των Ελλήνων, εξηγείται από το γεγονός ότι η ιδέα της εθνικής τους χειραφέτησης, θεμελιωμένη στο δόγμα της λαϊκής κυριαρχίας, δεν είχε ακόμη επαρκώς ανάμεσά τους διαδοθεί και βιωθεί. Οσον αφορά το όραμα για την αναβίωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, δεν στοιχειοθετείται η ύπαρξή του στη σκέψη του Υψηλάντη, προσανατολισμένη σε πρότυπα δημοκρατικά. Ο πολιτικός λόγος που απηύθυνε στους αλύτρωτους βαλκανικούς λαούς ήταν, σύμφωνα και με την εύστοχη διάγνωση ενός τούρκου αξιωματικού, «λόγος ελευθερίας»!
Η πρωτοβουλία του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου και του ομολόγου του Ινστιτούτου της Ρωσικής Ακαδημίας να επεξεργαστούν από κοινού και να δημοσιεύσουν το ανέκδοτο αυτό αρχειακό υλικό έδωσε, από δέκα περίπου χρόνια, νέα ώθηση σ' ένα πρόγραμμα διμερούς συνεργασίας, το οποίο είχε ήδη, από τα τέλη της δεκαετίας του '70, αποδώσει καρπούς. Η εργασία που συντελέστηκε ανταποκρίνεται στο πολυπολιτισμικό πνεύμα που ευνοεί η προσέγγιση του θέματος. Η περίπτωση του Υψηλάντη, ρώσου αξιωματικού ελληνικής καταγωγής, απογόνου ιστορικής φαναριωτικής οικογένειας εγκατεστημένης στη Ρωσία, προσέφερε σε μελετητές διαφορετικής εθνικής προέλευσης το έδαφος για να συνεργαστούν γόνιμα.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος είναι καθηγητής της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και γενικός διευθυντής του Ιδρύματος Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής.