 |
| Το όνομα και το έργο του Henry Morgenthau είναι έντονα συνυφασμένα με το προσφυγικό ζήτημα |
της Χριστίνας Κοτανίδου
Οι πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα σημαδεύτηκαν από μαζικά προσφυγικά ρεύματα, προστάδιο και κύριο αίτιο των οποίων, ήταν οι σχεδιασμένοι διωγμοί και η συστηματική εξόντωση δύο κυρίως, εθνικών ομάδων, των Ελλήνων και των Αρμενίων, το έγκλημα δηλαδή της γενοκτονίας. Με την έναρξη επίσης, της ανταλλαγής των πληθυσμών, που επετεύχθη με τη Συνθήκη της Λωζάννης (30 Ιανουαρίου 1923), παρατηρήθηκε μία τόσο μαζική μετατόπιση πληθυσμών λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής, σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα (1921 – 1924), που δεν είχε προηγούμενο στην ιστορία των λαών. Ο μεγαλύτερος όγκος των προσφύγων από το μικρασιατικό (Μ. Ασία - Πόντος) και θρακικό (Αν. Θράκη) ελληνισμό, καθώς και από την περιοχή του Καυκάσου, κατέκλυσε την Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Μικρασιατικού Πολέμου (1920 – 1922), και κυρίως, μετά τη συνακόλουθη καταστροφή.
Η έλευση λοιπόν και εγκατάσταση ενάμισι περίπου εκατομμυρίου εξαθλιωμένων προσφύγων στην Ελλάδα και η διαδικασία ένταξης και αφομοίωσής τους στην ελληνική κοινωνία και πραγματικότητα πυροδότησε μια σειρά εξελίξεων σε κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο. Η ολοκλήρωση της Ανταλλαγής σηματοδότησε επομένως, και την αρχή της αποκατάστασης των ταλαιπωρημένων προσφύγων.
 |
| Ο πρόεδρος της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης, Γιάννης Αποστολίδης |
Η στέγαση, αποκατάσταση, περίθαλψη και προστασία όλων αυτών των προσφυγικών ρευμάτων οργανώθηκε για πρώτη φορά από την Κοινωνία των Εθνών, μέσω της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων, στην οποία ιδιαίτερα καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε, ως πρώτος της πρόεδρος, ο Αμερικανός δικηγόρος και διπλωμάτης, Henry Morgenthau (Ερρίκος Μοργκεντάου). Το όνομα και το έργο του Morgenthau είναι έντονα συνυφασμένα με το προσφυγικό ζήτημα, καθώς συνέβαλε τα μέγιστα, τόσο στην προστασία Αρμενίων και Ελλήνων ως πρεσβευτής στην Τουρκία, όσο και στην ομαλή εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών, ως πρόεδρος της ΕΑΠ.
Αφορμή για να ακουστεί η «Φωνή του Henry Morgenthau» στάθηκε το εκδοτικό εγχείρημα του ιστορικού σωματείου, της Ευξείνου Λέσχης να αναδείξει μια σειρά σκέψεων, μελετών και διαλέξεων έγκριτων επιστημόνων και ερευνητών της ιστορίας του ελληνισμού της Ανατολής, προκειμένου έτσι να καταστεί μια πολύτιμη πηγή πληροφόρησης, τόσο για έναν απλό αναγνώστη, όσο και για έναν εξειδικευμένο μελετητή.
 |
| Ο τ. πρόεδρος της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης, Κώστας Αποστολίδης |
Η προσπάθεια αυτή ξεκινά με τη διάλεξη της Pamela Steiner, δισέγγονης του Henry Morgenthau, «μεγάλου ανθρωπιστή και ευεργέτη των Ελλήνων προσφύγων του ’22», όπως δικαίως χαρακτηρίζεται. Το βιβλίο της με τίτλο «Η φωνή του Henry Morgenthau στην ιστορία και ένας σύντομος στοχασμός σε μια πτυχή της βελτίωσης των σχέσεων στη μετά - βία εποχή» παρουσίασαν στην αίθουσα εκδηλώσεων της Ευξείνου Λέσχης, οι μεταφραστές και επιμελητές της έκδοσης, ο Δρ. Κυριάκος Χατζηκυριακίδης και o Δρ. Θεοδόσιος Κυριακίδης.
Στο παρόν λοιπόν δοκίμιο που βασίζεται στη διάλεξη της Pamela Steiner που πραγματοποιήθηκε στην Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης (2010), προς τιμήν του πρεσβευτή Morgenthau, περιγράφονται ορισμένες πτυχές του χαρακτήρα και των πρώτων χρόνων της ζωής του, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και την εξέλιξή του ως μεγάλου ανθρωπιστή, με έντονα τα στοιχεία της συνεισφοράς και της αφοσίωσης.
Η Steiner επικεντρώνεται στις δύο σημαντικές αποστολές του Morgenthau, στη θητεία του δηλαδή, αφενός, ως πρέσβη των ΗΠΑ στην Τουρκία, όπου διακρίθηκε για τα διαβήματα και τις προσπάθειές του να σώσει τα θύματα της γενοκτονίας, αφετέρου, ως προέδρου της ΕΑΠ και του έργου που επιτέλεσε για την εξασφάλιση δανείων και την αποκατάσταση των προσφύγων, μετά την ανταλλαγή.
 |
| Ο εκ των δύο ομιλητών, Δρ Κυριάκος Χατζηκυριακίδης |
«Τόσο η εμπειρία της απώλειας όσο και της προκατάληψης» - μιας και ο ίδιος ο Morgenthau βίωσε τον ξεριζωμό και την αναγκαστική μετακίνηση από τη Γερμανία στις ΗΠΑ, λόγω της ξαφνικής απώλειας του πλούτου και της υπονόμευσης της κοινωνικής θέσης της οικογένειάς του - «εξηγούν την αταλάντευτη αφοσίωσή του στην προστασία των Αρμενίων, των Ελλήνων, και άλλων χριστιανών στην Τουρκία και αργότερα τη βοήθειά του για να εγκατασταθούν όσοι εκτοπίστηκαν αναγκαστικά στην Ελλάδα», περιγράφει η συγγραφέας.
«Οι προσπάθειες του Morgenthau να σώσει τα θύματα των γενοκτονιών»
Το 1913 ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Woodrow Wilson προσέφερε στον Morgenthau το αξίωμα του πρεσβευτή στην Τουρκία, το οποίο ανέλαβε το 1913, λίγους μόλις μήνες πριν από την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, και διατήρησε ως το 1916. Κατά τη διάρκεια της θητείας του «δεν περιορίστηκε στο συνήθη ρόλο του πρεσβευτικού αξιώματος», να εκπροσωπεί δηλαδή τα συμφέροντα της Αμερικής, αλλά η δράση του, υποκινούμενη από τα βαθιά ανθρωπιστικά του αισθήματα, επικεντρώθηκε στην προστασία των χριστιανικών πληθυσμών που απειλούνταν με εκδιώξεις, εκτοπίσεις και σφαγές από το κίνημα των Νεότουρκων.
Στο βιβλίο της η Steiner αποτυπώνει με ακρίβεια τις ενέργειες στις οποίες προέβαινε ο Morgenthau, χρησιμοποιώντας την επιρροή του για να προστατεύσει τους χριστιανούς που κατοικούσαν στη Μ. Ασία. «Διαμαρτυρήθηκε σε διάφορες περιπτώσεις προς τους Νεότουρκους και δημοσιοποίησε τις ανησυχίες του. Πέρα από αυτές τις διαμαρτυρίες και τις αναφορές, μικρό περιθώριο είχε για να κάνει κάτι περισσότερο», ελλείψει στρατιωτικής δύναμης. Μετά την επιστροφή του στις ΗΠΑ, ο Morgenthau υπέβαλε την παραίτησή του από πρεσβευτής λόγω «της αποτυχίας του να σταματήσει τον όλεθρο των Αρμενίων», αναφέρει η Steiner.
 |
| Ο εκ των δύο ομιλητών, Δρ Θεοδόσης Κυριακίδης |
«Ο Morgenthau ως πρόεδρος της ΕΑΠ στην Ελλάδα»
Ως πρόεδρος της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (1923-1924), θέση που του προτάθηκε από την Κοινωνία των Εθνών, ο Morgenthau κατόρθωσε την υλοποίηση μιας σειράς στόχων που συνέβαλαν στην αποκατάσταση και περίθαλψη των προσφύγων. Όπως περιγράφει στο βιβλίο της η Steiner, «ένας άθλος, και εντελώς έξω από το ρόλο του προέδρου της ΕΑΠ, ήταν η χρηματοδότηση της κατασκευής σχολείων για πρόσφυγες στην Αθήνα και αλλού στην Ελλάδα», ενώ από τη θέση του προέδρου το πρώτο του επίτευγμα «ήταν η εξασφάλιση δανείων για την οικονομική κάλυψη των εξόδων εγκατάστασης, ξεκινώντας με την προκαταβολή εκατομμυρίου δολαρίων, ένα ενδιάμεσο δάνειο από τις Τράπεζες της Αγγλίας και της Ελλάδας», ενώ αξιοσημείωτη είναι η συνδρομή του στην εγκαθίδρυση συνταγματικής δημοκρατίας στην Ελλάδα. Ένα από τα τελευταία του επιτεύγματα, όπως αναφέρει η Steiner, ήταν η απόκτηση τίτλων γης, κυρίως στη Μακεδονία, όπου μπορούσαν πια να εγκατασταθούν πολλές εκατοντάδες χιλιάδες προσφύγων.
 |
| Άποψη από το κοινό που παρακολούθησε την εκδήλωση |
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου της, η Pamela Steiner, καταθέτει ένα σύντομο προβληματισμό σχετικά με το θέμα της «βελτίωσης των σχέσεων στη μετά-βία εποχή». Ως Διδάκτωρ Εξελεγκτικής Ψυχολογίας, εξειδικευμένη στην αντιμετώπιση ατόμων με ιστορικό τραύματος, καθώς και ως διευθύντρια του Διακοινοτικού Προγράμματος Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, η Pamela Steiner ασχολήθηκε με την επίλυση συγκρούσεων και την προσπάθεια συμφιλίωσης κυρίως μεταξύ Γερμανών και Εβραίων, Ισραηλινών και Παλαιστινίων, καθώς και Αρμενίων και Τούρκων.
Σύμφωνα με την Steiner, η άρνηση διάπραξης του εγκλήματος της γενοκτονίας και η μετατόπιση των ευθυνών από το θύτη στο θύμα, είναι αρκετά σύνηθες. «Είναι πολύ αποθαρρυντικό», όπως η ίδια τονίζει, «το ότι πολλοί Τούρκοι χρησιμοποιούν καταδικαστική γλώσσα για τους Αρμενίους, μερικές φορές μιλώντας σαν να είχαν προκαλέσει οι Αρμένιοι τις σφαγές». Μια τέτοια επομένως, προσέγγιση «σίγουρα δε συμβάλλει στη βελτίωση ενός κλίματος για την επίλυση της σχέσης».
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει στο βιβλίο της η Pamela Steiner, είναι ότι «όταν η βία μεταξύ των κοινοτήτων έχει τελειώσει, υπάρχει μια ανάγκη να βρεθεί έδαφος οικοδόμησης καλών σχέσεων και για τις δύο κοινότητες». Ωστόσο, το έργο του εξανθρωπισμού, της ηθικής δηλαδή βελτίωσης καθίσταται σύμφωνα με την ίδια, εξαιρετικά δύσκολο, καθώς παραμονεύει ο κίνδυνος, η πρόθεση αυτή να εκληφθεί ως μια προσπάθεια «σχετικοποίησης της ιστορικής πραγματικότητας ή αγνόησης της ανάγκης για δικαιοσύνη».