 |
| Το δίκτυο των καραβανιών στη Μικρά Ασία και τον Πόντο |
του Βασίλη Κωνσταντινίδη
Τα περισσότερα καραβάνια που ξεκινούσαν από τη Κίνα και έφθαναν μέχρι τα λιμάνια της Μεσογείου είχαν να κάνουν με το εμπόριο του μεταξιού. Η ονομασία Δρόμος του Μεταξιού δεν ήταν γνωστή στην αρχαιότητα. Την ονομασία «Seidenstrasse» (Δρόμος του Μεταξιού) την έδωσε ένας Γερμανός ταξιδευτής- επιστήμονας και γεωγράφος, ο Ferdinand Von Richthofen τον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1877.
Στη πραγματικότητα πρόκειται για ένα εμπορικό δίκτυο που άνθισε κυριολεκτικά για χιλιετίες. Τα καραβάνια κατά την Βυζαντινή περίοδο ερχόμενα από την Περσία ή την Μεσοποταμία εισέρχονταν στη Μικρά Ασία και διακλαδίζονταν σε διαφορετικές διαδρομές: ένας κλάδος ακολουθούσε την διαδρομή Θεοδοσιούπολη – Νικόπολη - Νεοκαισάρεια - Αμάσεια - Κασταμονή – Σαφράμπολη - Νικομήδεια - Κωνσταντινούπολη, ένας άλλος την διαδρομή Μελιτηνή –Σεβάστεια - Αμάσεια - Άγκυρα - Ικόνιο - Δορύλαιο - Κωνσταντινούπολη, και ένας τρίτος μέσω της Αργυρούπολης κατέληγε στην Τραπεζούντα, οπότε από κει τα εμπορεύματα μεταφέρονταν στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και στην Κωνσταντινούπολη.
Τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τα καραβάνια είχαν συνήθως 50-60 καμήλες και μετέφεραν προϊόντα από το Χαλέπι με κατάληξη την Σμύρνη, και τα λιμάνια του Πόντου μέσω της Καππαδοκίας. Στη πορεία τους διέρχονταν από εντυπωσιακές γέφυρες όπως π. χ. του Τσοπάντεντε κοντά στο Ερζερούμ.
Τα Καραβανσεράι της Μικράς Ασίας και τα χαρακτηριστικά τους.
Τα καραβάνια επειδή έπρεπε να σταματάνε κάθε περίπου σαράντα χιλιόμετρα για να ξεκουράζονται οι καμήλες (τόσο μπορούσαν να διανύσουν καθημερινά), δημιούργησαν την ανάγκη να φτιαχτούν τα Χάνια ή τα Καραβανσεράι (Παλάτια των Καραβανιών) όπως αποκαλούνταν. Αυτά συνήθως ήταν τετραγωνικού σχήματος ογκώδη οχυρωμένα κτίρια, με εσωτερική αυλή, διέθεταν πύλες στις τέσσερις διευθύνσεις του ορίζοντα, στον πάνω όροφο έμεναν οι αγωγιάτες και κάτω τα υποζύγια. Δεν είναι σπάνιο να υπάρχει εντός τους και ένας λατρευτικός χώρος, χαμάμ, αποθήκες, τραπεζαρία, κ.λ.π.
Τα Καραβάν Σεράι της Καππαδοκίας.
Στη Καππαδοκία βρίσκονται τα περισσότερα Καραβάν Σεράι από τα 200 περίπου που υπήρχαν παλαιότερα σε όλη την Τουρκία. Ελάχιστα όμως στέκουν σε καλή κατάσταση. Τα περισσότερα είναι Σελτζουκικής περιόδου και πολλά από αυτά φέρουν σπάνιες ανάγλυφες παραστάσεις με τη τεχνοτροπία της εποχής.
Ένα τέτοιο υπέροχο κτίριο είναι και το μεγαλύτερο χάνι της Ανατολίας: το Σουλτάν Χανί, χτίσμα του 1229 στο Ακσαράι της Καππαδοκίας. Η είσοδος στο Χάνι γίνεται μέσα από μια επιβλητική πύλη, με ύψος 13 μ. και πλάτος περίπου 50 μ.
Μικρότερα καραβανσεράι κοντά σ’ αυτό είναι Αγκζικαραχάν («Μαυρόστομο»), και τα σχεδόν κατεστραμμένα Ορεσίν και Αλάι.
Το Σαριχάν, δηλαδή το Κίτρινο Καραβανσεράι που βρίσκεται στην επαρχία του Νεβσεχίρ καλύπτει έκταση 2000 τετραγωνικών μέτρων και κτίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιτζεττίν Κοϋκοβάδη του Β’ (1249-1254).
Άλλα σημαντικά Καραβάν Σεράι της Μικράς Ασίας.
Υπήρχαν όμως σημαντικά χάνια και σε άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας, όπως στη Προύσα, στη Μερζιφούντα, στο Ερζερούμ, στην Ηράκλεια, στην Αμάσεια, στη Κασταμονή, στη Σαφράμπολη, στο Ερζιγκιάν στη Τοκάτη.
Το Τας Χαν της Μερζιφούντας βρίσκεται πολύ κοντά στο τζαμί του Καρά Μουσταφά Πασά και αυτό ακριβώς δίπλα στο Μπετεστένι στο κέντρο της πόλης. Όλα μαζί συνθέτουν τα κτίσματα της Οθωμανικής περιόδου. Αν και η ημερομηνία κατασκευής του δεν είναι γνωστή, τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά δείχνουν ότι χτίστηκε τον 17ο αιώνα ταυτόχρονα με τα υπόλοιπα.
Στο Ερζερούμ εντυπωσιακό είναι το Ρουστέμ Πασά (γνωστό σήμερα σαν Tας Χαν) του 16ου αι., έργο του Μιμάρ Σινάν κατά τη παράδοση, που έχει μετατραπεί σήμερα σε αγορά ημιπολύτιμων λίθων του τοπικού ηφαιστειακής προέλευσης πετρώματος oltu.
Στη Προύσα το Κοτζά Χανί χτίστηκε από τον Βαγιαζίτ το 1393, έχει στο εσωτερικό του ένα μικροσκοπικό τζαμί στο κέντρο της αυλής και συνοδεύεται από το πανδοχείο Εμίρ Χαν και το Μπέη Χαμάμ. Οι διαφορές των Καραβάν –Σεράι από τα Χάνια ήταν ότι τα τελευταία βρίσκονταν μέσα στις πόλεις και σήμερα στεγάζουν καταστήματα. Το μέγεθος τους ήταν ικανό ώστε να φιλοξενήσει μέχρι 150 ζώα. Τελικός προορισμός του μεγαλύτερου όγκου των εμπορευμάτων ήταν η Κωνσταντινούπολη.
Οι διαδρομές στο Πόντο και η κατάληξη των καραβανιών στη Τραπεζούντα.
Ο Πόντος εξαιτίας της γεωγραφικής του θέσης υπήρξε από την αρχαιότητα κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου. Στις παράλιες πόλεις του κατέληγαν πανάρχαιοι εμπορικοί δρόμοι που τις συνέδεαν μέσα από τις κοιλάδες του Ευφράτη, του Κάνη (Χαρσιώτη ποταμού) και του Πυξίτη με τις επαρχίες του Καυκάσου, τη Συρία, τη Μεσοποταμία, και διαμέσου της τελευταίας με την Περσία, τις Ινδίες και την Κίνα. Από αυτούς τους δρόμους τα καραβάνια μετέφεραν τα περιζήτητα προϊόντα της Ανατολής στη Μαύρη Θάλασσα, από όπου μεταβιβάζονταν σε καράβια με προορισμό τις αγορές της Δύσης.
Ήδη κατά τη ρωμαϊκή εποχή μαρτυρείται η λειτουργία δρόμου. Τη πρώτη Βυζαντινή περίοδο στο πλαίσιο του μεγάλου ή διεθνούς εμπορίου ιδιαίτερη σημασία είχαν κατά τη διάρκεια της οι εμπορικές συναλλαγές με το περσικό κράτος. Κατά τη διάρκεια των λεγόμενων «σκοτεινών αιώνων» (7ος-8ος αιώνας) το εσωτερικό εμπόριο της Μικράς Ασίας γνώρισε μια αισθητή κάμψη. Αλλά τη μεγαλύτερη εμπορική ακμή γνώρισε ο Πόντος την εποχή της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, που διακινούσε το εμπόριο για τη νότια Ρωσία, τη Μικρά Ασία και τη Δύση.
Από το 12ο αιώνα και εξής οι εμπορικοί δρόμοι διευρύνθηκαν προς την Κριμαία, την Ιβηρία του Καυκάσου και τη Μολδαβία και τελικά προς τη Δύση, με κύριους διάμεσους Γενουάτες και Βενετούς εμπόρους. Στη φάση αυτή η Τραπεζούντα εξήγε τα προϊόντα της, ενώ εισήγε σιτηρά και άλλα τρόφιμα απαραίτητα για την κάλυψη των διατροφικών αναγκών των κατοίκων της.
Η ιστορική συγκυρία υπήρξε ευνοϊκή, καθώς μετά την καταστροφή της Βαγδάτης από τους Μογγόλους, η Τραπεζούντα έγινε ο μοναδικός σύνδεσμος ανάμεσα στους δρόμους των καραβανιών της κεντρικής Ασίας και στα λιμάνια της Ρωσίας και της Δυτικής Ευρώπης. Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας της πόλης λόγω του εμπορίου, επιβεβαιώνεται και από την λειτουργία πολλών προξενείων ξένων χωρών. Στο χάνι της κεντρικής αγοράς υπήρχε το τμήμα των χρυσοχόων που πρωτοχτίστηκε από Βενετούς τον 11ο αι. και αποκαλείται Τζενεβίζ Χανί (Αγορά των Γενοβέζων).
Η κατάληξη των καραβανιών στη Σμύρνη
Η είσοδος της πόλης από Ανατολάς είναι στις όχθες του ποταμού Μέλη, ιστορικού από την αρχαιότητα, καθώς κατά το μύθο εδώ γεννήθηκε ο ποιητής Όμηρος. Τον ποταμό πλαισιώνει η περίφημη Γέφυρα των Καραβανιών, ένας από τους τρεις συγκοινωνιακούς κόμβους της Σμύρνης. Το χτίσιμό της χρονολογείται στα 850 π. Χ, γεγονός που την καθιστά την αρχαιότερη γέφυρα ακόμα εν χρήσει, σε όλο τον κόσμο.
Πολλά από τα εμπορεύματα κατέληγαν στις αγορές της πόλης ή εξάγονταν σε άλλα λιμάνια της Μεσογείου. Μια τέτοια αγορά είναι και το Κισλαραγαζί Χανί, που αρχικά το 1741 λειτούργησε «σαν ναός του αγοραίου έρωτα», ενώ σήμερα είναι πολύ γραφικός χώρος συνάντησης, αναψυχής και αγορών.
