 |
| Μια σύντομη αναφορά στο Ιερό Μοναστήρι της «Παναγίας Σουμελά» |
Αυτές τις ημέρες, ενόψει της εορτής της Κοίμησης της Υπεραγίας Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου, ξαναδιάβασα το μακροσκελές επικολυρικό ποίημα του Φίλωνα Κτενίδη «Η Καμπάνα του Πόντου», με επεξηγηματικά σχόλια από τον φιλόλογο Παναγιώτη Παπαδόπουλο.
Από το εν λόγω επικολυρικό ποίημα θα δώσω κάποιους στίχους που, μεταξύ άλλων, αναφέρονται και στο Μοναστήρι της "Παναγίας Σουμελά". Επειδή όμως το Μοναστήρι της "Παναγίας Σουμελά" για τους κατοίκους του Πόντου υπήρξε έμβλημα της χριστιανικής τους πίστης κατά τα χρόνια της τουρκικής κυριαρχίας στην Μικρά Ασία, μέχρι τον τελικό ξεριζωμό των Ποντίων από τα πάτρια εδάφη, θα κάνω μια συνοπτική αναφορά στην ιστορία του.
Πριν όμως προχωρήσω στο κύριο μέρος του θέματός μου θα δώσω κάποιους στίχους από το ποίημα του Φίλωνα Κτενίδη στην ποντιακή διάλεκτο, και τη μεταγλώττισή στη νεοελληνική.
Η Σάντα η περήφανος, η δεισοποτισμέντσα,
οπίσ’ ας σην Γαλίαναν, μοιρολογά και έρται,
εντάμωσαν την Όλασαν ση Τρίχας το γεφύρι
επέρνιξανε το ποτάμ’ και με τοι άλλτς ενώθαν…
Εσκώθεν θρήνος και κλαυθμός την ώραν ντ’ ενταμώθαν…
Τα δέντρα εχαμήλωσαν κ’ εντούναν τα κλαδία,
τα πέτρας εναστέναζαν κ’ έκλαιγαν τα ποτάμια,
κι η Σουμελά κι ο Βαζελώντς κι ο Περιστερεώτας
πάγ’ν εμπροστά και ευλογούν, πάγ’ν απ’ οπίσ’ και κλαίγνε.
Κλαίγνε τα τόπ’ς ντ’ επέθαναν, τ’ ανθρώπ’ς π’ εμαυροζήναν.
Η Σάντα η περήφανη, η καλυμμένη μ’ ομίχλη,
πίσω από την Γαλίανα μοιρολογεί κι ακολουθεί,
αντάμωσαν την Όλασαν στης Τρίχας το γεφύρι
περάσανε τον ποταμό και με τους άλλους ενώθηκαν…
Ξέσπασε θρήνος και κλαυθμός την ώρα που ανταμώθηκαν…
Τα δέντρα χαμηλώσανε και τα κλαδιά χτυπιόνταν,
οι πέτρες αναστέναζαν κι έκλαιγαν τα ποτάμια,
κι η Σουμελά κι ο Βαζελώνας και ο Περιστερεώτας
πάνε μπροστά και ευλογούν, ακολουθούν και κλαίνε.
Κλαίνε για τους τόπους που πέθαναν, τους ανθρώπους που μαυροζήσαν.
Σημείωση
Σουμελά, Βαζελώνας, Περιστερεώτας: Μοναστήρια του Πόντου.
Ο όρος "Σουμελά" αναφορικά με την Παναγία προέρχεται από τον αρχικό όρο «Η Παναγία σου Μελά». Μελάς είναι ένα βουνό στη Ματσούκα της Τραπεζούντας, στις παρυφές του οποίου χτίσθηκε το Μοναστήρι στο οποίο τοποθετήθηκε η εικόνα της Παναγίας. Ο ποντιακός όρος ‘σου’ αντιστοιχεί με τον νεοελληνικό όρο "στου".
Η Παναγία Σουμελά στον Πόντο
Τα Μοναστήρια "Παναγίας Σουμελά", "Ιωάννη Βαζελώνος" και "Γεωργίου Περιστερεώτα", ήταν πολύ σημαντικά στο χώρο του Πόντου, και είχαν απλώσει την ακτινοβολία τους σε όλες τις περιοχές της Μαύρης Θάλασσας.
Ιδιαίτερα όμως η "Παναγία Σουμελά" αποτελούσε το θρησκευτικό και πνευματικό σύμβολο του ποντιακού ελληνισμού από την εποχή που οι Τούρκοι είχαν εισβάλει στην Μικρά Ασία τον 11ο αιώνα μ.Χ., μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών κατά τη διάρκεια του 1922-23, μετά από την Μικρασιατική Καταστροφή.
Ιδιαίτερα στην "Παναγία Σουμελά" προσέτρεχαν οι Πόντιοι για βοήθεια στις πιο δύσκολες στιγμές της ιστορίας τους. Για αιώνες η μονή της "Παναγίας Σουμελά" υπήρξε το συλλογικό βίωμα θρησκευτικής, πνευματικής και πολιτιστικής συνείδησης του Ποντιακού Ελληνισμού.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι δεν ήταν μόνο οι Αυτοκράτορες του Βυζαντίου, οι οποίοι υπήρξαν σημαντικοί δωρητές της Μονής "Παναγία Σουμελά", αλλά ότι και Οθωμανοί Σουλτάνοι την σεβάστηκαν και επέκτειναν τα προνόμιά της με σχετικά διατάγματα.
Η αρχική μορφή της Μονής "Παναγία Σουμελά" ιδρύθηκε από τους μοναχούς Βαρνάβα και Σωφρόνιο το 386 μ. Χ. στο όρος Μελάς, σε υψόμετρο πάνω από 1000 μέτρα. Σύμφωνα όμως με σχετικό θρύλο, άγγελοι είχαν μεταφέρει την ιερή εικόνα της Παναγίας Αθηνιώτισσας, όπως ήταν αρχικά γνωστή, εικονογράφος της οποίας ήταν ο Ευαγγελιστής Λουκάς.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, και λίγο πριν από την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923 μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας, μοναχοί της "Παναγίας Σουμελά", επειδή δεν τους επιτρεπόταν να πάρουν μαζί τους τα ιερά κειμήλια, είχαν φροντίσει να θάψουν την εικόνα της "Παναγίας Σουμελά" και κάποια άλλα θρησκευτικά κειμήλια σε περιοχή κοντά στο Μοναστήρι, με την προσδοκία ότι κάποτε ίσως να είχαν τη δυνατότητα να τα μεταφέρουν στην Ελλάδα.
Γύρω στο 1930, όταν το πολιτικό κλίμα ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία εξομαλύνθηκε, με πρωτοβουλία του Πρωθυπουργού της Ελλάδας Ελευθερίου Βενιζέλου, σε συνεννόηση με τον Τούρκο Πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού, συμφωνήθηκε να γίνει από την Ελλάδα αποστολή για την εξεύρεση των θαμμένων κειμηλίων και την μεταφορά τους στην Ελλάδα.
Στις επαφές του Ε. Βενιζέλου με τον Ισμέτ Ινονού βοήθησε πολύ ο τότε βουλευτής Λεωνίδας Ιασωνίδης, γνώστης της τουρκικής γλώσσας.
Μετά τη μεταφορά της εικόνας της ‘Παναγίας Σουμελά’ στην Ελλάδα, ο Λ. Ιασωνίδης είχε πει χαρακτηριστικά: «Μέχρι σήμερα είχαν έρθει οι Πόντιοι. Τώρα ήρθε και ο Πόντος».
Ο Νέος Ναός "Παναγία Σουμελά" στο Βέρμιο
Ο ιερομόναχος Αμβρόσιος Σουμελιώτης ήταν εκείνος που μετάβηκε στην περιοχή του Μοναστηριού "Παναγία Σουμελά" το 1931, καθ’ υπόδειξη του ιερομόναχου Ιερεμία, ο οποίος ασθενούσε και δεν είχε τη δύναμη να πάρει μέρος στην αποστολή, αλλά ήταν από τους τελευταίους μοναχούς του μοναστηριού και γνώριζε την κρύπτη. Η εξεύρεση των κειμηλίων ήταν επίπονη, καθώς το τοπίο ήταν εγκαταλειμμένο και διαφορετικό, αλλά ο ιερομόναχος Αμβρόσιος κατάφερε να βρει την εικόνα της "Παναγίας Σουμελά" και τα άλλα κειμήλια, και να τα μεταφέρει στην Αθήνα.
Για την επόμενη εικοσαετία, από το 1931 μέχρι και το 1951, τα κειμήλια φυλάσσονταν στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Μέχρι που ο Φίλων Κτενίδης, γιατρός και συγγραφέας, καθώς και Πρόεδρος του σωματείου «Παναγία Σουμελά», προώθησε δημόσια την ιδέα για την ίδρυση της Μονής ‘Παναγίας Σουμελά’ στην Καστανιά του Βερμίου.
Οι πρώτες εργασίες ξεκίνησαν το 1951 με τη θεμελίωση και την ανέγερση του πρώτου πέτρινου ναού μικρών σχετικά διαστάσεων, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Φυλλίδη. Μετά το 1965 ο νομικός Παναγιώτης Τανιμανίδης ανέλαβε την προεδρία του Σωματείου «Παναγία Σουμελά» και συνέχισε το έργο του προκατόχου του. Μάλιστα, αναβάθμισε ακόμα περισσότερο τον χώρο του προσκυνήματος, καθώς χιλιάδες κόσμου πήγαιναν στον ναό για να γιορτάσουν την Κοίμηση της Θεοτόκου. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 χτίστηκε ο δεύτερος περίλαμπρος ναός με τις ψηφιδογραφίες, διευρύνθηκαν οι χώροι του και έγιναν και άλλα κτίσματα, καθώς και χώροι για τη φιλοξενία των πιστών.
Στο ιστορικό Μοναστήρι της "Παναγίας Σουμελά" στον Πόντο, στις 15 Αυγούστου του 2010 είχε γίνει για πρώτη φορά μετά το 1923 Θεία Πατριαρχική Λειτουργία, με την άδεια των τουρκικών αρχών, χοροστατούντος του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, και παρουσία χιλιάδων πιστών. Ο πανήγυρις και η Θεία λειτουργία τελούνταν κάθε χρόνο για τα επόμενα πέντε χρόνια. Το 2016 το Μοναστήρι δεν δόθηκε για τις ετήσιες εκδηλώσεις, καθώς όπως ανακοίνωσαν οι τουρκικές αρχές έπρεπε να γίνουν εργασίες συντήρησης και να αφαιρεθούν κομμάτια βράχου που απειλούσαν με καταστροφή το Μοναστήρι.
Τον φετινό δεκαπενταύγουστο προσκυνητές από όλη την Ελλάδα και από διάφορα μέρη του κόσμου, καθώς και εκπρόσωποι ποντιακών ομοσπονδιών και σωματείων, συμμετείχαν στο προσκύνημα της "Παναγίας Σουμελά". Την Κυβέρνηση εκπροσώπησε ο Υφυπουργός Εξωτερικών Ιωάννης Αμανατίδης, και στο προσκύνημα πήραν μέρος εκπρόσωποι των κομμάτων, βουλευτές, στελέχη της αυτοδιοίκησης, μέλη ποντιακών νεολαιών και οργανώσεων, κ.ά.
Στην Ελλάδα, για πρώτη φορά φέτος στη μονή της "Παναγίας Σουμελά" στο Βέρμιο, κοντά στην εικόνα της "Παναγίας Σουμελά" είχαν τοποθετηθεί και οι ιστορικές εικόνες του "Γεωργίου Περιστερεώτα" και του "Ιωάννη Βαζελώνος".
Ένα άλλο σημαντικό γεγονός ήταν τα αποκαλυπτήρια προτομής του αείμνηστου ποντίου πολιτικού Λεωνίδα Ιασωνίδη για τη συνεισφορά του στη μεταφορά των κειμηλίων της παλιάς Μονής της 'Παναγίας Σουμελά" στην Ελλάδα και στην ανέγερση του ναού "Παναγία Σουμελά" στο Βέρμιο. Μετά τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Λεωνίδα Ιασωνίδη ακολούθησε καλλιτεχνικό πρόγραμμα από τα ποντιακά σωματεία.
Αυτά, όσο πιο συνοπτικά γινόταν, για την ιερή εικόνα της "Παναγίας Σουμελά", η οποία μετά από αιώνες μεταφέρθηκε από το όρος Μελά του Πόντου στην Καστανιά του Βερμίου, ακολουθώντας έτσι τους Πόντιους μετά τον ξεριζωμό τους από τις πατρογονικές τους εστίες…
Πηγή: Neos Kosmos