 |
| «Σύρμα έρχονται! Έτσι έσωζαν τις γυναίκες από τους Τούρκους – Χαρακτηριστικό συνθηματικό των Ποντίων το «Έναν άστρεν εξέβεν» |
Ποια μηνύματα κρύβουν οι στίχοι του παραδοσιακού δημοφιλούς τραγουδιού.
του Χρήστου Κωνσταντινίδη
Είναι μαγεία το να ερευνά κανείς την ελληνική παράδοση του Πόντου. Γιατί μέσω αυτής ο ερευνητής ανακαλύπτει συμβολισμούς, αλληγορίες και έννοιες, στοιχεία που κρύβουν νοήματα διαφορετικά από εκείνα που φαίνεται ότι δηλώνουν. Ειδικά στα ποντιακά τραγούδια, ο λαϊκός ποιητής ως άλλος Αίσωπος, εισάγει πολλά κρυφά μηνύματα, τα οποία μέσα από την παράδοση περνούσαν από γενιά σε γενιά με σκοπό τη διατήρηση της υπερχιλιόχρονης ελληνικής κληρονομιάς που αναπτύχθηκε στις νότιες ακτές της Μαύρης Θάλασσας.
Εξάλλου η αλληγορία ήταν ένα εργαλείο, το οποίο χρησιμοποιούταν από αρχαιοτάτων χρόνων, για παιδαγωγικούς κυρίως σκοπούς, αλλά και στην Ακαδημία του Πλάτωνα (Μύθος Σπηλαίου). Ο Ηρακλείδης ο Ποντικός (322 π.Χ., Ηράκλεια) την ορίζει ως «ὁ γὰρ ἄλλα μὲν ἀγορεύων τρόπος, ἕτερα δὲ ὧν λέγει σημαίνων».
Ένα από τα περισσότερο χαρακτηριστικά παραδοσιακά ποντιακά τραγούδια που εμπεριέχουν συμβολικές έννοιες είναι το «Έναν άστρεν εξέβεν», το οποίο διασώθηκε από τον Σταύρη Πετρίδη, τον πατέρα του πατριάρχη του κεμεντζέ, Γώγου, αλλά πιο οικεία είναι στα αυτιά μας η εκδοχή, την οποία τραγουδά ο Χρύσανθος.
Οι στίχοι του τραγουδιού λένε συγκεκριμένα στη διάλεκτο των Ελλήνων του Πόντου:
Έναν άστρεν εξέβεν 'ς σην Ανατολήν
αλλ' έναν κι άλλο εξέβεν 'ς σην Τουρνακελήν
άλλ' έναν κι άλλο εξέβεν 'ς σο Τεβεποΐν
κι άλλ' έναν κι άλλο εξέβεν 'ς σο Βαθέν τ' Ορμίν
άλλ' έναν κι άλλο εξέβεν 'ς σο Καρα-Καπάν
κι άλλ' έναν κι άλλο εξέβεν 'ς σ'Αρμαλού το Χαν'
Σοφίτσα εξ' μ'εβγαίνεις και μη φαίνεσαι
ελέπ'νε σε και τ'άστρα και μαραίνεσαι
ελέπ' σε και ο φέγγον και δειλαίνεσαι
ελέπ' σε και ο ήλεν και ηλαίνεσαι
τα παλληκάρια κλαίγ'νε κι αραεύ'νε σε
Όπως αναφέρει ο Στάθης Ευσταθιάδης στο βιβλίο του «Τα τραγούδια του ποντιακού λαού», πρόκειται για ερωτικό τραγούδι, στο οποίο κυριαρχεί το φυλετικό συναίσθημα. Ο λαϊκός ποιητής δηλώνει μέσα από τους συμβολισμούς και τις αλληγορίες, πίστη στα πάτρια.
Τα διάφορα άστρα που βγαίνουν από διάφορες περιοχές του Πόντου, το Τεβέποϊν, το Καρά-Καπάν, του Αρμαλού το Χαν, συμβολίζουν την επικίνδυνη εμφάνιση των Τούρκων. Με αυτόν τον τρόπο ο λυράρης που παίζει στη μέση του χορού επισημαίνει τον κίνδυνο που παρατηρεί από την απρόοπτη εμφάνιση Τούρκων με τρόπο αλληγορικό, για να μην καταλάβουν οι αλλόθρησκοι. Η έκθεση στον ήλιο οδηγεί σε ηλίαση και στο φεγγάρι στη δειλία. Έτσι στέλνει το μήνυμα για την προφύλαξη της φυλετικής ομάδας, μέσα από τη διάσωση της γυναίκας, η ιερότητα της οποίας επισημαίνεται πάντα στην παράδοση.
Δημιουργήστε την εικόνα στο μυαλό σας. Φανταστείτε, ότι συμμετείχε σε γάμο στη Μόχωρα της Κρώμνης, απ' όπου αντλεί την καταγωγή του το τραγούδι, πριν από 150 χρόνια. Χορεύετε μαζί με τους συγχωριανούς και σε βάθος 4-5 χιλιομέτρων αντικρίζετε άτακτες ομάδες να έρχονται προς τον μαχαλά. Ο κεμεντζετζής αρχίζει το συνθηματικό τραγούδι, σαν να λέει σε ελεύθεροι νεοελληνική απόδοση, «σύρμα, έρχονται». Άπαντες αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο, η διασκέδαση διακόπτεται, το γλέντι διαλύεται, οι γυναίκες και τα παιδιά κρύβονται για να φυλαχθούν και οι άνδρες στήνουν την άμυνα. Πόσες φορές άλλωστε είχαν διαλυθεί τέτοιες γιορτές λόγω ληστρικών επιδρομών...
Ο αείμνηστος, μέγας λαογράφος εξηγεί, ότι «...η Σοφίτσα δεν εμφανίζεται απλώς σαν μία αγαπημένη ενός παλικαριού. Είναι το ιερό φυλετικό σύμβολο που διατρέχει κίνδυνο στα πλαίσια ορισμένων περιστάσεων. Γι'αυτό και πρέπει να παραμείνει κλειδωμένη μέσα στο σπίτι, να μη ξεφύγει από τη σφαίρα τη φυλετική με τις ένδοξες τις παραδόσεις. Δεν πρέπει να εκτεθεί σε κινδύνους και να προσβάλλει τη φυλή της. Η ομορφιά της θα μαραθεί με το αντίκρυσμα του άγριου βλέμματος των αλλόθρησκων ξένων. Εξάλλου ήταν αδιανόητο να παντρευτεί μία ποντιοπούλα έναν Τούρκο».
Ως προς τον τελευταίο στίχο «τα παλληκάρια κλαίγνε και αραεύνε σε» μπορεί να παρατηρηθεί, ότι κινείται μέσα στο ίδιο ψυχολογικό κλίμα του τραγουδιού, εκφράζοντας ταυτόχρονα τον ερωτικό καημό των παλικαριών, των οποίων η ανδρεία κλονίζεται, αν χαθεί η Ελληνίδα του Πόντου από αλλόθρησκους που την έκλεψαν.
Είναι ξεκάθαρο σε αυτό το τραγούδι, ότι ο εμπνευστής της συγκεκριμένης αλληγορίας προσπαθεί να κάνει ορατή την αφηρημένη έννοια, αποβλέποντας πάντα σε ένα διδακτικό αποτέλεσμα. Τα ποντιακά παραδοσιακά τραγούδια είναι γεμάτα από τέτοιους συμβολισμούς και μηνύματα, τα οποία γαλούχησαν γενεές. Γι' αυτό είναι σημαντική η γνώση της ποντιακής διαλέκτου, γιατί χωρίς την κατανόηση της είναι αδύνατο αφενός να καταλάβει ο ακροατής το νόημα του στίχου, και αφετέρου τη δυναμική που κρύβει.