 |
| Η θρησκευτικότητα των Ελλήνων του Πόντου μέσα από τα Ποντιακά δημοτικά τραγούδια και δίστιχα |
Η θρησκεία είναι καθοριστικός παράγοντας για την ταυτότητα, τον πολιτισμό και τις πεποιθήσεις ενός λαού. Η θρησκευτική πίστη επηρεάζει την έκφραση, την κοινωνική ζωή αλλά και την λαϊκή τέχνη. Οι Έλληνες έχουν αναπτύξει σημαντικά τη λαϊκή τέχνη κομμάτι της οποίας αποτελούν τα δημοτικά τραγούδια και ποιήματα του λαού, που έχουν σχέση με την καθημερινή ζωή, τους θρύλους και τους ήρωες των Ελλήνων, τις ομορφιές του τόπου και τον έρωτα. Τα δημοτικά τραγούδια είναι αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού των Ελλήνων και αποτελούν πηγή άντλησης στοιχείων λαογραφικών, πολιτισμικών ακόμη και ιστορικών. Μέσα στα δημοτικά τραγούδια των Ελλήνων εντοπίζονται στοιχεία ταυτότητας και πολιτισμού, ένα από αυτά είναι και η θρησκεία. Στην παρούσα εργασία εντοπίζονται τα θρησκευτικά στοιχεία στα δημοτικά τραγούδια και δίστιχα των Ελλήνων του Πόντου και αναλύονται με σκοπό να εξεταστεί με ποιον τρόπο η Ορθοδοξία επιδρά στις πεποιθήσεις και την ταυτότητα των Ελλήνων του Πόντου, στις συναισθηματικές τους εκφράσεις και στις αγωνίες της καθημερινότητας που αποτυπώνονται στα δημοτικά τραγούδια και στα δίστιχα. Η καταγραφή των στοιχείων γίνεται με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου, ενώ κεντρικοί άξονες της έρευνας είναι το δίστιχο, τα δημοτικά τραγούδια και η θρησκεία ως στοιχείο πολιτισμού και ταυτότητας.
Η συλλογή του δείγματος των δημοτικών τραγουδιών έγινε μέσα από αξιόπιστες και έγκυρες καταγραφές λαογράφων και ερευνητών ανάλογου ενδιαφέροντος, όπως του Πάνου Λαμψίδη (1960), του Στάθη Ευσταθιάδη (1992), του Ηλία Τσιρκινίδη (1998), του Γεώργιου Σουμελίδη (1928), αλλά και μέσα από αφιερώματα και δημοσιεύσεις πρωτογενούς υλικού στο περιοδικό «Αρχείον Πόντου» και «Ποντιακή Εστία».
Το Ποντιακό δημοτικό τραγούδι βρίσκει τις απαρχές του στη βυζαντινή περίοδο με την καθιέρωση του διαχωρισμού της αυτοκρατορίας σε μικρότερες διοικητικές μονάδες- θέματα- αναπτύχθηκε και ο θεσμός των ακριτών. Πιο αναλυτικά, οι ακρίτες αποτελούσαν τους «συνοριοφύλακες» της βυζαντινής αυτοκρατορίας που είτε ήταν στρατιωτικοί, στους οποίους παραχωρούταν ένα κομμάτι γης ώστε να ζουν στα σύνορα και να είναι ετοιμοπόλεμοι, είτε ήταν κάτοικοι των ακριτικών περιοχών στους οποίους επίσης το κράτος έδινε γη με αντάλλαγμα τη φύλαξη των συνόρων (Σαμουηλίδης, 1985). Σε αυτή τη περίοδο συναντάμε και το αφηγηματικό δημοτικό τραγούδι με δραματικό, μη ρεαλιστικό συνήθως περιεχόμενο, μέσα από το οποίο ο λαός εξέφραζε βαθύτερες δικές του πεποιθήσεις και αξίες. Τέλος, στη διάρκεια της τουρκοκρατίας το δημοτικό τραγούδι εκφράζει την ελπίδα των Ελλήνων για απελευθέρωση.
Η Ορθοδοξία στον Πόντο βρίσκει γερά ερείσματα. Μετά τη διάδοση του Χριστιανισμού από τον Άγιο Ανδρέα τον Πρωτόκλητο και τον Άγιο Ακύλα, ο Πόντος γίνεται ένα λίκνο της ορθόδοξης πίστης. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους Τρεις Ιεράρχες οι οποίοι ασκήτευσαν και ίδρυσαν κοινόβια στον Πόντο, ενώ ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος εκοιμήθη στα Κόμανα του Πόντου. Ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, ο Άγιος Νίκων ο Μετανοείτε είχαν ποντιακή καταγωγή και αναφέρουμε τον Άγιο Θεόδωρο το Γαβρά το στρατηλάτη και μάρτυρα από την Άτρα του Πόντου (Προκοπίδου, 2014). Την ορθόδοξη παράδοση και τη σύνδεση με την εθνική ταυτότητα αγωνίζονται να κρατήσουν οι Μητροπολίτες του Πόντου μέχρι και πριν τον ξεριζωμό και τη Γενοκτονία με εξέχουσες προσωπικότητες τον Γερμανό Καραβαγγέλη και τον Χρύσανθο Φιλιππίδη.
Μέσα από τα αποτελέσματα της έρευνας διαπιστώνεται ότι η πίστη στο Θεό διακατέχει τη ζωή και την έκφραση των Ελλήνων του Πόντου όσον αφορά τη δημώδη ποίηση τους. Πιο αναλυτικά, η εξωμοσία στο Θεό λειτουργεί σαν εγγύηση της αξιοπιστίας των λόγων που μεταφέρονται μέσα από τα δημοτικά τραγούδια και δίστιχα. Ο όρκος των Ποντίων γίνεται στο πρόσωπο του Θεού, των αγίων ή της οικογένειας και πιο σπάνια σε στοιχεία της φύσης όπως σε άλλα δημοτικά τραγούδια.
Η παρουσία του Θεού και των Αγίων είναι έντονη στην εθνική και κοινωνική ζωή των Ποντίων όπως παρουσιάζεται στα δημοτικά τραγούδια, ενώ η ορθόδοξη πίστη συνδέεται με την αίσθηση της ελληνικής ταυτότητας (ρωμαίικο). Η θρησκεία αποτελούσε διοικητικό κριτήριο των υπηκόων της οθωμανικής αυτοκρατορίας και συνδέθηκε και με την εθνική ταυτότητα Το μιλέτι των Ορθοδόξων αποτελούνταν κυρίως από Έλληνες, οι οποίοι ένιωθαν χριστιανοί και διαχώριζαν έτσι τον εαυτό τους από τους Τούρκους. Αυτό φαίνεται κυρίως στα ιστορικά τραγούδια όπου υμνείται το θρησκευτικό μεγαλείο αναδυόμενο ως εθνικό σύμβολο και τονίζεται καταφανώς η σύνδεση της πίστης με το έθνος.
Επίσης, η τοπική ευλάβεια διακατέχει το δημοτικό λόγο, με την επίκληση και την αναφορά στο όνομα της Παναγίας (Παναγία Σουμελά) αλλά και αγίων που τιμούν ιδιαίτερα οι Έλληνες του Πόντου. Εδώ θα αναφέρουμε το Άσμα του Γαβρά που απαντάται στην παράδοση της Άτρας γενέτειρα του προαναφερθέντα αγίου, αλλά και την Παναγία της Λάλογλης, την Παναγία του Καρς.
Τα ήθη, τα έθιμα και η λατρευτική αναφορά αποτελούν μια ξεχωριστή κατηγορία ανάλυσης μέσα από την οποία εντοπίζονται στοιχεία από την έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος αλλά και από τις κοινωνικές αξίες που απορρέουν από την ορθόδοξη πίστη και τη βυζαντινή παράδοση. Παράδειγμα αποτελούν τα ποντιακά κάλαντα που είναι μια αφήγηση της ζωής του Χριστού τονίζοντας ότι ο Θεάνθρωπος ήρθε για να σταυρωθεί για τις αμαρτίες μας. Στα ποιήματα για το Πάθος και την Ανάσταση έχουμε αναφορά στον Κατηχητικό Λόγο του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, ενώ συναντούμε εκφράσεις και στοιχεία από την υμνολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Τέλος, η μετά – θάνατον ζωή, η πίστη στην αθανασία της ψυχής αλλά και ο αποχωρισμός μέσω του θανάτου είναι στοιχεία που αναλύονται και αναδεικνύουν και πάλι με ποιον τρόπο η ορθοδοξία επιδρά στη στάση των Ελλήνων του Πόντου απέναντι στην αντιμετώπιση του θανάτου και την ελπίδα για ανάσταση. Οι Πόντιοι ελπίζουν η ψυχή τους να βρεθεί στον παράδεισο. Τονίζουν τη ματαιότητα αυτού του κόσμου και τον αποχωρισμό με τους αγαπημένους μέσω του θανάτου αλλά ελπίζουν και πιστεύουν βαθιά στην Ανάσταση. Άλλωστε, και η ιστορία των ίδιων των Ελλήνων του Πόντου είναι Γολγοθάς και Ανάσταση.
Μαρία Προκοπίδου- Από τη συμμετοχή στο συνέδριο «Λαϊκές Τέχνες με Σύγχρονες Προσεγγίσεις». Εκπαιδευτικός- Συγγραφέας