 |
| Πρωτότυπη έκθεση 100 κειμηλίων για τα 100 χρόνια από τον ξεριζωμό |
Συνάντηση με την Δρα Λαογραφίας και πρόεδρο του «Φάρου Ποντίων» Μυροφόρα Ευσταθιάδου.
Συνέντευξη στο Νίκο Ασλανίδη
Η Δρ. Λαογραφίας Μυροφόρα Ευσταθιάδου, πρόεδρος του συλλόγου «Φάρος Ποντίων» και ο σύζυγος της Κώστας Αλεξανδρίδης, πρόεδρος του Ελληνικού Σωματείου Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς «Οι Μωμόγεροι», ήταν από τους πρώτους που έγιναν στόχος από το «βαθύ κράτος» της Τουρκίας.
Τι «έγκλημα» διέπραξαν; Απλώς επισκέπτονταν τακτικά τον Πόντο και παρουσίαζαν χορούς και τραγούδια…
Προφανώς η δράση τους αυτή δεν άρεσε στο καθεστώς Ερντογάν και τους απαγόρευσαν την είσοδο στη γειτονική χώρα!
Μάλιστα η κ. Ευσταθιάδου κρατήθηκε στα κρατητήρια του αεροδρομίου της Κωνσταντινούπολης επί τρεις ημέρες μαζί με τον 15χρονο γιό της Ιάσονα και είχε μεταχείριση εγκληματία: δακτυλικά αποτυπώματα, φωτογραφήσεις, ανακρίσεις, κατάσχεση προσωπικών ειδών και τηλεφώνου…
Η ίδια συνόδευε από μικρή στον Πόντο τον τυφλό πατέρα της, τον αείμνηστο λαογράφο Στάθη Ευσταθιάδη, από τον οποίο μυήθηκε στον Ποντιακό πολιτισμό.
Είναι απόφοιτη του Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών (ΑΠΘ) του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας (ΔΠΘ), με κατεύθυνση «Εθνολογία» και κάτοχος μεταπτυχιακού Λαογραφίας (Τομέας Ανθρωπιστικών Σπουδών της κατεύθυνσης: Ιστορία και Διδακτική Ιστορίας, Λαογραφία και Πολιτισμός του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) και διδάσκει στο Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών.
Αυτή την περίοδο η κα Ευσταθιαδου με τον σύζυγο της Κ. Αλεξανδρίδη, παρουσιάζουν στον Πολυχώρο Πολιτισμού Ισλαχανέ την επετειακή έκθεση «Ανοιγάρ’μνήμης» (σ.σ. κλειδί μνήμης) 100 κειμήλια αφηγούνται, αφιερωμένη στα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκατό υλικά τεκμήρια μνήμης δίνουν απαντήσεις για τον αστικό και αγροτικό βίο της ευρύτερης περιοχής της Τραπεζούντας μέσα από τα επαγγέλματα του σιδερά, του ράφτη, του καφετζή, του καλαθά, του χαλκωματά και του τσαγκάρη, εκεί όπου κάποτε, ορφανά αγόρια, διδάσκονταν τέχνες και τεχνικές, για να γίνουν επαγγελματίες.
Πως αποφασίσατε να πραγματοποιήσετε αυτήν την έκθεση;
Η έκθεση «Ανοιγάρ΄» Μνήμης περιλαμβάνει κειμήλια από τη συλλογή του Κώστα Αλεξανδρίδη. Ο Κώστας, εδώ και σαράντα έξι χρόνια συλλέγει με σεβασμό και μεράκι ό,τι έφεραν οι ξεριζωμένοι Έλληνες του Πόντου στην Ελλάδα. Τα αντικείμενα αυτά είναι είτε οικογενειακά κειμήλια, είτε βρέθηκαν στις προθήκες παλαιοπωλών και «κραύγαζαν» την καταγωγή τους. Ο Κώστας, μετά από δεκαετίες ενασχόλησης με τα ποντιακά κειμήλια, τα ξεχωρίζει ανάμεσα σε εκατοντάδες μέσα σε ένα παλαιοπωλείο. Δεν ήταν λίγες οι φορές που έλεγε «κοίτα, αυτό είναι ποντιακό» και το βλέπαμε, επιβεβαιώνοντας την «καταγωγή» του με χαραγμένο ονοματεπώνυμο. Βέβαια, η συλλογή είναι ένα διαφορετικό κεφάλαιο από τη δημοσιοποίηση. Ο συλλέκτης συγκεντρώνει με πάθος, επιμονή, υπομονή και μόχθο τα θραύσματα του παρελθόντος, χωρίς πάντοτε να έχει κατά νου τη δημοσιοποίησή τους.
Συγκεντρώνοντας, όμως, ψηφίδες μιας άλλης ζωής, που φαντάζει σε εμάς, τους απογόνους προσφύγων, σχεδόν μυθική, αναβιώνει μπροστά σου το παρελθόν που άκουγες από τις προγονικές διηγήσεις. Το βάρος, πλέον, είναι τόσο μεγάλο, η αναβίωση τόσο μεγαλειώδης, που δεν επιθυμείς να το αντικρύζεις μόνο εσύ. Κάπως έτσι αποφάσισε ο Κώστας ότι ήρθε η ώρα να επανασυνδεθούμε με τον υλικό πολιτισμό των προγόνων μας, όχι για να αποκτήσουν τα αντικείμενα αυτά χρηστική σημασία, αλλά για να ζήσουν μια «δεύτερη» ζωή, να συμβολοποιήσουν με την ύπαρξή τους ένα ολόκληρο παρελθόν.
Έτσι, ξεκίνησε εδώ και χρόνια η τεκμηρίωση της συλλογής, που είναι μια επίπονη διαδικασία και απαιτεί τη συνεργασία πολλών επιστημόνων, αλλά και το «έμπειρο μάτι» του συλλέκτη. Η συλλογή είναι πολύ μεγάλη. Περιλαμβάνει αντικείμενα του αγροτικού και αστικού πολιτισμού (οικιακά σκεύη, ενδυμασίες, όπλα, νομίσματα, χάρτες, γκραβούρες, φωτογραφίες, καρτ-ποστάλ και πολλά άλλα). Ωστόσο στη συγκεκριμένη Έκθεση θα παρουσιαστούν μόνο εκατό κειμήλια, συμβολικά, για την επέτειο των εκατό ετών από τον ξεριζωμό. Και αναφέρομαι στον ξεριζωμό γιατί θεωρώ πως το ξερίζωμα από έναν τόπο είναι δυσκολότερο από οποιοδήποτε άλλο ιστορικό γεγονός. Δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμο να πρέπει να συμπυκνώσεις σε έναν «ποχτσάν» τις αναμνήσεις και τους κόπους μιας ζωής, τις διαπροσωπικές σχέσεις, την αλληλεπίδραση με τον ίδιο τόπο.
Τι ακριβώς θα περιλαμβάνει η έκθεση;
Τη θεματική της Έκθεσης εμπνευστήκαμε από το χώρο στον οποίο θα φιλοξενηθεί. Ο Πολυχώρος Πολιτισμού Ισλαχανέ (Χαμιδιέ) ήταν επί οθωμανικής αυτοκρατορίας Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων για ορφανά. «Ισλαχανέ» υπήρχαν σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Έτσι, λοιπόν, σκεφτήκαμε να παρουσιαστούν έξι επαγγέλματα που έχουν εκλείψει. Ιδιαίτερη ήταν η συμβολή της Προϊσταμένης της Υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Κεντρικής Μακεδονίας, κας Σοφίας Χριστοφορίδου, την οποία και ευχαριστούμε ιδιαιτέρως, καθώς συμπορεύτηκε μαζί μας στην αρχική ιδέα. Η Υπηρεσία, λοιπόν, σε συνδιοργάνωση με τον Φάρο Ποντίων παρουσιάζει την Έκθεση «Ανοιγάρ΄» Μνήμης. Το όνομα συμβολίζει το άνοιγμα όψεων του παρελθόντος, μέσα από τα κειμήλια.
Στήνουμε στην Έκθεση έξι «μαγαζιά» της Τραπεζούντας των αρχών του περασμένου αιώνα και τα εκατό κειμήλια βρίσκονται μέσα σε αυτά. Ο καλαθάς, ο ράφτης, ο τσαγκάρης, ο χαλκουργός, ο σιδεράς και ο καφετζής αναβιώνουν μέσα από τα αντικείμενα, αλλά και μέσα από ιστορίες ανθρώπων. Και αυτό αποτελεί μια ιδιαιτερότητα της Έκθεσης, οι αφηγήσεις. Επιλέξαμε ορισμένα αντικείμενα, τα οποία έχουν διανύσει χιλιάδες χιλιόμετρα, ακολουθώντας την πορεία των κατόχων τους και μεταφέρθηκαν τελικά στην Ελλάδα. Στην Έκθεση θα δείτε το αντικείμενο, τη φωτογραφία του κατόχου του και θα ακούσετε ή θα διαβάσετε την περιγραφή της πορείας του. Αυτές οι αφηγήσεις, ηχητικές ή γραπτές, αποτελούν και την εμπράγματη τεκμηρίωση των αντικειμένων, δίνοντας ταυτότητα σε αυτά και ενώνοντας με ένα αόρατο νήμα τους απογόνους με τη ρίζα.
Ορισμένες αφηγήσεις συνοδεύονται και από μουσική υπόκρουση, από το λαογραφικό αρχείο του Στάθη Ευσταθιάδη. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τη Λίτα Κόλλια (τραγούδι), την Αντωνία Καραγιαννίδου (τραγούδι), το Μάριο Γκαϊτατζή (λύρα), τη Βαλεντίνα Παπαδημητράκη (ηθοποιό) που βοήθησαν στα ηχητικά αρχεία, αλλά και τον Χρήστο Στανίση (καραγκιοζοπαίχτη) και τον Δημήτρη Γκαϊτατζή (κατασκευές) για τη δημιουργία της αναπαράστασης των μαγαζιών της Τραπεζούντας. Δύο από τα κειμήλια (καλάθια) ανήκουν στο Μουσείο Καλαθοπλεκτικής και θα φιλοξενούνται στην έκθεση με την ευγενική παραχώρηση του ιδρυτή του Μουσείου κ. Αντώνη Κ. Λιάπη.
Μέχρι πότε θα λειτουργεί η έκθεση και ποιες ώρες θα είναι ανοικτή για το κοινό;
Η Έκθεση θα λειτουργήσει μέχρι και 25 Ιανουαρίου 2023, Δευτέρα-Παρασκευή 10.00-14.00 και Τετάρτη 10.00-20.00. Η είσοδος είναι ελεύθερη και είναι επισκέψιμη και από σχολεία όλων των βαθμίδων. Παράλληλα με την Έκθεση οι μαθητές/τριες μπορούν να ξεναγηθούν από την κοινωνική ανθρωπολόγο/λαογράφο (ΥΝΜΤΕΚΜ ΥΠΠΟΑ) κα Αρετή Κονδυλίδου, στη μόνιμη Έκθεση του Πολυχώρου, για την ιστορία του Ισλαχανέ (ο Πολυχώρος Πολιτισμού Ισλαχανέ βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, Ελ. Ζωγράφου 3). Είναι πολύ συγκινητική η προσέλευση ήδη πολλών σχολείων και συλλόγων. Μετά τις 15 Νοεμβρίου η Έκθεση θα μεταφερθεί στο Δήμο Καλαμαριάς, όπου, σε συνεργασία με το Δήμο, θα παραμείνει μέχρι τέλος του χρόνου.
Πως αισθάνεστε που δεν μπορείτε να επισκεφθείτε τον ιστορικό Πόντο μετά την απαγόρευση των Τουρκικών αρχών;
Η απαγόρευση εισόδου μου στην Τουρκία το Μάιο του 2021 ήρθε ύστερα από μια συναρπαστική ζωή γεμάτη βιώματα εκεί. Τηρουμένων των αναλογιών, ένιωσα και πάλι ξεριζωμένη, ίσως γιατί πρόφτασα να βγάλω μικρές ρίζες κι εγώ σ' εκείνο τον τόπο.
«Ο άνθρωπος που χάνει τον τόπο του, για ένα διάστημα δε βρίσκεται ούτε στη γη, ούτε στον ουρανό, είναι μετέωρος, πάσχει από ψυχολογικό αναλφαβητισμό. Δεν υπάρχει απάτριδο τραύμα. Ο τόπος σε τραβά σαν μαγνήτης και βασανίζει την ύπαρξή σου για μια ζωή» τονίζει η Λίμπυ Τατά Αρσέλ.
Από μικρό παιδί, δίπλα στον πατέρα μου, που πήγαινε με τη λύρα στο χέρι, έμαθα να αγαπώ και να σέβομαι εκείνο τον τόπο, να αναπνέω από την Τραπεζούντα. Αργότερα, προσπάθησα σε επίπεδο μεταπτυχιακού, διδακτορικού και μεταδιδακτορικού να αναδείξω τη λαογραφία εκείνου του τόπου. Τα μάτια μου έλαμπαν όταν μιλούσα για την Τραπεζούντα. Ενθάρρυνα πολύ κόσμο να επισκεφθεί τα μέρη των προγόνων του. Κλάψαμε, γελάσαμε, αγκαλιαστήκαμε, ζήσαμε, νιώσαμε. Ουδέποτε ασχολήθηκα με πολιτική, μικροπολιτική, εθνικιστικές προσεγγίσεις. Άλλωστε, τα τελευταία χρόνια πηγαίναμε οικογενειακώς, με τον Κώστα Αλεξανδρίδη και με τα παιδιά μας στην αγκαλιά, για τουρισμό και πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Τον Μάιο του 2021, λοιπόν, όταν πήγα αεροπορικώς στην Κωνσταντινούπολη με το γιο μου για να προμηθευτώ βιβλία Τούρκων συγγραφέων, με την άφιξή μου έμαθα ότι έχω πλέον απαγόρευση εισόδου στη χώρα (τελευταία φορά πήγα στην Τουρκία τον Ιανουάριο του 2020, άρα, απόφαση εν μέσω πανδημίας!) και ήμασταν δυο μερόνυχτα υπό κράτηση στο αεροδρόμιο Sabıha Gökçen. Δακτυλικά αποτυπώματα, φωτογραφήσεις, ανακρίσεις ειρωνικές δίχως τέλος. Κατάσχεση προσωπικών ειδών και τηλεφώνου. Σε κρατητήρια χωρίς παράθυρα, χωρίς «προαυλισμό», μέσα σε τριπλές κλειδωμένες πόρτες ασφαλείας. Γνωρίζω ότι η διαδικασία είναι αυτή και δεν υπήρχε νόημα να αντιδράσω.
Τελικά σας έδωσαν κάποια εξήγηση γιατί σας θεωρούν ανεπιθύμητη;
Με την επιστροφή μου στην Ελλάδα έκανα ένσταση στην Τουρκική Πρεσβεία, ζητώντας παράλληλα να μάθω τον λόγο. Η απάντηση ήταν και πάλι αρνητική (τηλεφωνική και όχι γραπτή), χωρίς να μου δοθούν περαιτέρω εξηγήσεις.
Δεν επιθυμώ η περίπτωσή μου να γίνει αιτία να χαλάσει η γέφυρα που τόσα χρόνια χτίζουμε με φίλους μας εκεί. Διαχωρίζω εντελώς τις πρακτικές ορισμένων ανθρώπων, από τον λαό. Κι αν έλαχε να είμαι εγώ η «θυσία» για να χτιστεί «τη Τρίχας το γεφύριν», ας είμαι! Ακόμη κι αν ήξερα προκαταβολικά τις άθλιες συνθήκες κράτησης, πάλι θα πήγαινα. Δεν αλλάζω γνώμη για το λαό στην Τουρκία, για τους φίλους μας εκεί, τους οποίους αγαπώ. Το ότι μια χώρα θεωρεί μια γυναίκα, ερευνήτρια επικίνδυνη για την ασφάλειά της, μόνο ένα μειδίαμα μού προκαλεί. Κατά τα άλλα, όπως βλέπετε και από την Έκθεση «Ανοιγάρ΄» Μνήμης, η Τραπεζούντα εμπνέει και μπορείς από πολλαπλές πλευρές να «ζήσεις» όψεις της και να μεταδώσεις την αγάπη για τον προγονικό τόπο. Έχω «αποθηκεύσει» άπειρες φιάλες οξυγόνου στη μνήμη και στην καρδιά για να εμπνέομαι και πάλι από την Τραπεζούντα. Στα παιδιά μου και πάλι θα μιλώ με αγάπη για τον τόπο εκεί και τους ανθρώπους του.
Δε νιώθω καμία θλίψη, αντιθέτως νιώθω ευγνωμοσύνη για τα συναισθήματα που έζησα εκεί. Έχουμε και θα έχουμε σχέσεις καρδιάς με τους κατοίκους της Τραπεζούντας. Αλίμονο αν δε μου φτάνουν τριάντα χρόνια που πηγαινοέρχομαι, για να είμαι ικανή να αντλήσω «θρεπτικά» συστατικά από εκείνο τον τόπο και να περιγράψω εικόνες, συναισθηματικά και επιστημονικά. Δεν θα αναζητήσω πια ευθύνες στην Τουρκία. Είναι δικαίωμα του κάθε κράτους να θεωρεί κάποιον/α επικίνδυνη/ο. Ωστόσο, το ελληνικό κράτος δε διερωτήθηκε γιατί «εγγόνια» της Λοζάνης δε μπορούν να επισκεφθούν τα χώματα εκείνα, γιατί είμαστε «επικίνδυνοι» για την Τουρκία; Δεν είναι ατομική περίπτωση η δική μου, είναι πολλές ακόμη, όπως ξέρετε. Συνελόντι ειπείν, τους ανθρώπους μπορείς να τους ξεριζώσεις από έναν τόπο, αλλά τον τόπο δε μπορείς να τον ξεριζώσεις από την καρδιά τους…
Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια;
Η Έκθεση «Ανοιγάρ΄» Μνήμης θα συνεχίσει την πορεία της, εμπλουτισμένη σταδιακά και με άλλα στοιχεία, καθώς θα ξεκλειδώνεται περαιτέρω η μνήμη και με άλλα «ανοιγάρια» (σ. κλειδιά). Με το Φάρο Ποντίων προχωρούμε στη δημιουργία ηχητικού μουσείου, βασισμένο στο λαογραφικό αρχείο του «Στάθη Ευσταθιάδη», ένα αρχείο ανεκτίμητο, καθώς περιλαμβάνει μουσικές καταγραφές και αφηγήσεις ζωής πρώτης και δεύτερης προσφυγικής γενιάς, καταγραφές στην πρώην Σοβιετική Ένωση πριν τη δεκαετία του ΄90 και στο σημερινό Πόντο τον τελευταίο μισό αιώνα. Το αρχείο ανήκει πλέον στο σύλλογο. Ευχόμαστε το ηχητικό μουσείο, με τα ηχοτοπία της πατρίδας και τα «ανοιγάρια» της Μνήμης να αναβιώσουν τον τόπο των προγονικών αφηγήσεων, δίνοντας «πνοή» στα κειμήλια και αφορμή επανασύνδεσης, μελέτης, αξιοποίησης και έμπνευσης στους απογόνους.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Μακεδονία.