 |
| Εικόνες και μουσικές ξυπνούν τη μνήμη - «Οδοιπορικό» στις χαμένες πατρίδες και στην προσφυγιά |
Η διαμόρφωση της μνήμης είναι μια δυναμική διαδικασία. Στην έκθεση «Σήκω ψυχή μου», που παρουσιάζει το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, οι μνήμες στριφογυρίζουν ανάμεσα στις μουσικές, τα ίχνη τους μεταφέρονται από το παρασκήνιο στο προσκήνιο, μεταμορφώνονται, συνεχώς επανέρχονται με άλλη μορφή και διάσταση, άλλο χρώμα και άλλον ήχο.
Βασικοί άξονες της έκθεσης είναι η ζωή πριν από το 1922 στη Σμύρνη, στην Ιωνία, στην Καππαδοκία, στον Πόντο, στην Κωνσταντινούπολη, στην Προποντίδα, στην Ανατολική και στη Βόρεια Θράκη (Ανατολική Ρωμυλία)· η Εξοδος, η απώλεια και το τραύμα της προσφυγιάς)· η ζωή και η μουσική δημιουργία στη νέα πατρίδα)· αλλά και η πρόσληψη από τις νεότερες γενιές. Οι επισκέπτες και οι επισκέπτριες μπορούν να ακούσουν μοιρολόγια, παραδοσιακά τραγούδια, μικρασιάτικα ρεμπέτικα αλλά και επιλογές από τη νεότερη ελληνική μουσική παραγωγή σε καθεμιά από τις ενότητες της έκθεσης, τις οποίες ο καθηγητής εθνομουσικολογίας Λάμπρος Λιάβας έχει συμπυκνώσει σε στίχους:
• «Τ’ αηδόνια της Ανατολής και τα πουλιά της Δύσης!». Οι μουσικές στις επτά πατρίδες.
• «Καηµένη μου Ανατολή, σου φύγανε τ’ αηδόνια»…». Οι μνήμες της Καταστροφής στα τραγούδια των προσφύγων.
• «Απ’ τον τόπο που ‘ρθα εγώ ξεύρουν ν’ αγαπούν, ξεύρουν τον καημό να κρύβουν, ξεύρουν να γλεντούν». Τα τραγούδια ως σύμβολα ταυτότητας και δύναμη ζωής.
• «Αυτά τα τραγούδια είναι προίκα τση Σμύρνης!». Η Μικρασιάτικη Σχολή του Ρεμπέτικου.
• «Ο πατέρας μου ο Μπάτης ήρθε απ’ τη Σμύρνη το ’22». Οι προσφυγικές μνήμες στη νεότερη ελληνική μουσική.
Νέες γνώσεις
Τα πορτρέτα των προσφύγων κοιτάζουν κατάματα τον σημερινό επισκέπτη από το μακρινό πια παρελθόν. Πολλές γνωστές και άλλες λιγότερο γνωστές φωτογραφίες, έγγραφα, ταυτότητες και άλλα αντικείμενα, από προσωπικά συρτάρια, από αποθήκες και αρχεία, έρχονται στο φως και αναδιαμορφώνουν τη συλλογική μνήμη μας, προσθέτοντάς της νέα ίχνη, νέες γνώσεις, νέες εικόνες.
«Θα σπάσω κούπες για τα λόγια που ‘πες…». Ανάμεσα στην πρώτη ηχογράφηση αυτού του παραδοσιακού τραγουδιού της Ιωνίας, το 1908, και την τελευταία, το 2018, οι εκτελέσεις και οι παραλλαγές δημιουργούν ένα ηχητικό μονοπάτι από το παρελθόν στο παρόν. Οι φωτογραφίες που ξεθωριάζουν, μιας άλλης εποχής που κάποτε υπήρξε, μεγάλων λεωφόρων στην Κωνσταντινούπολη και στην Τραπεζούντα, πολυσύχναστων (και μάλλον πολύβουων) δρόμων στη Σμύρνη, οικογενειών που ξεκουράζονται ή διασκεδάζουν στη γη της Καππαδοκίας, συμπληρώνονται από ζωγραφιές πολύχρωμες από σπίτια αρχοντικά και από καλοσχεδιασμένες παρτιτούρες. Όμως το κλίμα αυτό ανατρέπεται από φωτογραφίες ανθρώπων αποκαμωμένων σε μονοπάτια χωρίς τέλος, σε βάρκες, σε λεωφορεία, σε πεζοδρόμια, έξω από εκκλησίες, σε πλατείες και από τις τραγικές φωτογραφίες των πρώτων ημερών, των πρώτων μηνών, των πρώτων χρόνων: αναμονή για το συσσίτιο, αναζήτηση για νερό στη νέα γη, αναζήτηση για εργασία.
Από την άλλη, οι δροσεροί βασιλικοί στους ασβεστωμένους τενεκέδες ενεργοποιούν τις αισθήσεις μας προσθέτοντας στη μνήμη μας τα ίχνη μιας προκομμένης αυλής, διεκδικώντας παράλληλα τη δική μας, ζωντανή σχέση μαζί τους, ενώ τα μαδέρια τοποθετημένα πάνω σε τούβλα θυμίζουν τις πρώτες αυτοσχέδιες παράγκες, τις κουβέντες στα πρόχειρα καθίσματα στους δρόμους κάθε νέας γειτονιάς.
«Τι σε μέλλει εσένανε από πού είμαι εγώ;». Οι στίχοι των τραγουδιών συμπυκνώνουν το τραύμα, τη δυστυχία, την αδικία αλλά και το πείσμα για ζωή, την ελπίδα και την αισιοδοξία. Παράλληλα, όμως, εκφράζουν και τη δημιουργία αυτών των ανθρώπων, προγόνων μας, που πέρασαν από τη μεγαλύτερη καταστροφή της ελληνικής ιστορίας, αλλά ήρθαν στην ελεύθερη πατρίδα, τη βοήθησαν να αναπτυχθεί και να βρει την προκοπή.
«Σήκω ψυχή μου». Και, τελικά, τα τραγούδια αποτυπώνουν και την πρόσληψη των δικών μας γενεών για την Καταστροφή, καθώς αυτές οι δικές μας γενιές οι σημερινές, είναι οι κληρονόμοι του μεγάλου γεγονότος.
Αναστοχαστική χρονιά
Τα τραγούδια από την ψυχή πάνε στο γραμμόφωνο, ύστερα στο ραδιόφωνο, γίνονται μνήμη καθώς τα ακούμε και τα τραγουδάμε και τα συζητάμε μέχρι σήμερα. Οι εικόνες και οι μαρτυρίες της ζωής πριν από την Καταστροφή, καθώς και της πρώτης ξεριζωμένης γενιάς, μεταμορφώνονται από τους νεότερους ξανά σε μελωδίες και στίχους, σε κινηματογραφικές ταινίες και σε έργα τέχνης, θεατρικά και λογοτεχνικά, αλλά και σε εκθέσεις όπως αυτές της φετινής αναστοχαστικής χρονιάς, ανάμεσά τους και η δική μας.
Οι αόρατες μνήμες όσων δούλεψαν για την έκθεση, όσων έδωσαν υλικό, όσων την επισκέφθηκαν, αποκαλύπτονται μέσα από τις αφηγήσεις και τις συζητήσεις μας και προστίθενται με αυτόν τον τρόπο και αυτές στην έκθεση, και διακηρύσσουν τη σημασία τους για την ίδια μας τη ζωή: μανάδες που τραγουδούσαν στα παιδιά τους, μανάδες που έγραφαν το βιβλίο της προσφυγιάς τους, η Ζωίτσα που το βιβλίο της ζωγράφισε ο γιος της Αλέξης Κυριτσόπουλος, καλλιτεχνικός επιμελητής της έκθεσής μας, η γιαγιά Ελισώ που έζησε στη Νέα Καρβάλη, η προγιαγιά Ιωάννα που έφερε το μαντολίνο της από τα Δαρδανέλια και θα το δείτε στην έκθεσή μας, θείοι και θείες Πολίτισσες «που ανακάτευαν και λέξεις τούρκικες στην κουβέντα τους», όπως γράφει ο Διονύσης Σαββόπουλος στον συνοδευτικό οδηγό της έκθεσης, ο παππούς μου ο Γιάννης, που ήταν από την Τραπεζούντα, και σπούδασε στη Ροβέρτειο, όπως δηλώνω πάντα με υπερηφάνεια, και ο μικρός αδελφός του, ο Νίκος, οι φωτογραφίες του οποίου είναι κι αυτές στην έκθεση, ανάμεσα στα πορτρέτα που μας κοιτάζουν κατάματα.
Εκθεση «Σήκω ψυχή μου!…» – Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22.
• Εκθεσιακός χώρος του Ιδρύματος της Βουλής, Σέκερη και Βασιλίσσης Σοφίας, Αθήνα. Διάρκεια: Εως τον Δεκέμβριο 2023.
* H κ. Άννα Ενεπεκίδου είναι διευθύντρια υπηρεσιών του Ιδρύματος της Βουλής, επιμελήτρια της έκθεσης.