1922 - 23, Εκατό χρόνια μετά, Το Μακρονήσι λύνει την σιωπή του

1922 - 23, Εκατό χρόνια μετά, Το Μακρονήσι λύνει την σιωπή του

του Θεόφιλου Καστανίδη

Το Μνημείο του Λοιμοκαθαρτηρίου των προσφύγων της Μακρονήσου, του οποίου επιτελέστηκαν τα αποκαλυπτήρια το πρωί της 16ης Ιουνίου 2024, είναι αφιερωμένο αφενός στη μνήμη των συμπατριωτών μας Ελλήνων προσφύγων του Πόντου και των Ασσυρίων, και αφετέρου είναι σύμβολο τιμής για όλους εκείνους τους φιλάνθρωπους που συνέβαλαν με αυταπάρνηση στην περίθαλψη χιλιάδων προσφύγων πάνω στο νησί.

Συγκεκριμένα, την 10η Ιουνίου 1922, αφίχθηκε το πρώτο καράβι φορτωμένο με χιλιάδες πρόσφυγες. Γι΄ αυτό, έχει σημασία που επελέγη αυτή η περίοδος να γίνουν τα αποκαλυπτήρια.

Η Πολιτεία συμπαραστάθηκε από την πρώτη στιγμή για την τοποθέτηση αυτού του μνημείου, χορηγώντας την σχετική άδεια από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεότερων Μνημείων στον σύλλογο που πραγματοποίησε όλες τις διαδικασίες της προβολής και της νομιμοποίησής του, σε ένα χαρακτηρισμένο ιστορικό και αρχαιολογικό χώρο.

Επειδή, δεν τους τους ξεχάσαμε στη λήθη και ήλθαμε με ευλάβεια και πίστη, να τιμήσουμε την μνήμη τους, στον τόπο που μαρτύρησαν (εκείνα τα πολύ δύσκολα του 1922-23).

Γιατί, το έγκλημα που συντελέστηκε, δεν παραγράφεται, από όσους πιστεύουν σε ιδανικά και σε πανανθρώπινες αξίες.

Πάνω στο αφιλόξενο Μακρονήσι μαρτύρησαν ψυχές και σώματα. Ξεψύχησαν οι δικοί μας άνθρωποι Έλληνες και Ασσύριοι θύματα της Τουρκικής θηριωδίας και της μισαλλοδοξίας.

Γυναικόπαιδα, γέροντες και όλοι εκείνοι οι καθημαγμένοι άνθρωποι, που ξεριζώθηκαν από την πατρώα γη τους -την Πατρίδα τους- και οδηγήθηκαν προσχεδιασμένα από τους Νεότουρκους, στο εσωτερικό της Μ. Ασίας σε ατέρμονες πορείες θανάτου.

Όσοι επιβίωσαν από αυτούς, τους επανάφεραν κατόπιν στα λιμάνια του Ευξείνου, το Βατούμ, της Τραπεζούντας, της Σαμψούντας, της Κριμαίας κλπ. Από εκεί τους επιβίβασαν τον ένα πάνω στον άλλον σαν σαρδέλες, σε ακατάλληλα πλοία και σε απάνθρωπες συνθήκες, τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν για πάντα τις προαιώνιες εστίες τους.

Πρώτος σταθμός εντός της τουρκικής επικράτειας, ήταν ένας εγκαταλειμμένος οθωμανικός στρατώνας. Πρόκειται για το άλλο κολαστήριο του Σελημιέ, που η θέση του βρίσκεται στον Ελλήσποντο, στην ασιατική πλευρά της Κωνσταντινούπολης. Εκεί στο Σελημιέ, αποδεκατίστηκαν από μεταδοτικές ασθένειες χωρίς φροντίδα χιλιάδες συμπατριώτες μας «…καθημερινά ένα κάρο μετέφερε από 50-100 νεκρούς…που σαν σκουπίδια ρίχνονταν σε ομαδικό τάφο λίγο πιο πέρα από τον στρατώνα…», μαρτυρεί η Αμερικανίδα εθελόντρια γιατρός Έσθερ Λάβτζου της AWH, που τους συμπαραστάθηκε από τότε που βίωναν τα μαρτύριά τους από τους Κεμαλιστές έως και εδώ, στη Μακρόνησο.

Μετά από τη φρίκη των θανάτων που βίωσαν στο Σελημιέ και στους άλλους μικρότερους σταθμούς που συνεχώς κατέφθαναν, φορτωμένοι κατά χιλιάδες -και πάλι- πάνω στα πλοία «της λεγόμενης σωτηρίας» (που χαρακτηρίστηκαν επιεικώς ως «πλωτά φέρετρα»), ξεκίνησαν για το τελευταίο ταξίδι στην πατρώα γη την προαιώνια κοιτίδα τους την Ελλάδα. Αρκεί να αναφερθεί ένα από αυτά τα δρομολόγια το πλοίο «Ιωνία» (μετέφερε 3500 πρόσφυγες στρυμωγμένους από τα αμπάρια ως το κατάστρωμα-όρθιους για μέρες-, όταν η χωρητικότητα του δεν ξεπερνούσε τους 500!).

Όσοι από αυτούς δεν πρόφτασαν να πατήσουν τα ιερά χώματα της αρχαίας κοιτίδας τους, της Ελλάδας, τυλίγονταν σε κουβέρτες ή σε μουσαμάδες και ρίχνονταν στη θάλασσα με την προσθήκη ενός βάρους, άκλαυτοι και αλειτούργητοι.

Όπως πάντα και εκείνο τον καιρό το Αιγαίο, δεν αστειευόταν. Αυτό είναι εύκολο να το διαπιστώσει κανείς, μετά τις συνεχείς αναβολές των αποκαλυπτηρίων του μνημείου...

Τα πλοία που κατέφθαναν συνεχώς, παρέμεναν αρόδου - στ΄ ανοιχτά - περιμένοντας να ηρεμήσει ο καιρός για να πλησιάσουν στη Μακρόνησο και να αποβιβάσουν, τους χιλιάδες πρόσφυγες με τις βάρκες. Άνθρωποι εξαθλιωμένοι που είχαν επιβιώσει, μετά από τις ατελείωτες πορείες στα βάθη της Μ. Ασίας και είχαν δοκιμαστεί για ημέρες στα πέλαγα μέχρι να καταφθάσουν στην Ελλάδα.

Κατά την αναμονή της αποβίβασης, επί μέρες συνεχιζόταν εκείνο το μακάβριο έργο, να ρίχνουν στη θάλασσα τα άψυχα σώματα αγαπημένων προσώπων, που δεν άντεχαν πλέον τις κακουχίες.

Κεφαλάκια μικρών παιδιών επί μέρες κτυπούσαν πάνω στις λαμαρίνες των ίσαλων των πλοίων…. και σαλεμένες οι μανάδες τους από τον αβάσταχτο πόνο σαν τραγικές φιγούρες, τα μοιρολογούσαν.

Επιστρέφοντας πίσω το χρόνο, το Νοέμβρη μιας πολυήμερης κακοκαιρίας του 1922, σ' αυτό το μνημείο μπροστά διαγράφηκαν οι πιο απάνθρωπες εικόνες.

Χάθηκε ο σεβασμός, η αξιοπρέπεια και η λογική. Όλοι οι πρόσφυγες που αποβιβάστηκαν στο Μακρονήσι ήταν πλέον ζωντανοί νεκροί… Οι μολυσματικές ασθένειες που μετέδιδαν (άθελά τους, ο ένας στον άλλο), ήταν η συνέπεια του απάνθρωπου σχεδιασμού των Νεότουρκων για τον αφανισμό χιλιάδων Χριστιανών. Ήταν απόρροια της βαναυσότητας και των κακουχιών που είχαν υποστεί. Η πορεία προς τον θάνατο ήταν προδιαγεγραμμένη και αναπόφευκτη.

Στο Λοιμοκαθαρτήριο της Μακρονήσου … των Προσφύγων, παίχτηκε η τελευταία σκηνή του δράματος χιλιάδων από αυτούς, που πριν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους ήταν και αυτάρκεις και υγιείς.

Η Μακρόνησος, για όσους είχαν την τύχη ή την ατυχία να πατήσουν το χώμα της, τους Έλληνες του Πόντου και τους ολίγους πρόσφυγες Ασσύριους, υπήρξε ο τελευταίος σταθμός της συστηματικής Γενοκτονίας, που υπέστησαν από τους Οθωμανούς.

Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου αυτού, μετά από την περίοδο της πανδημίας, έρχονται να δικαιώσουν τη μνήμη όσων χάθηκαν τόσο άδικα. Παράλληλα όμως, για να αποδώσουν την δέουσα τιμή στην αλληλεγγύη, για την καθοριστική προσφορά των εθελοντικών οργανώσεων, που φρόντισαν να απαλύνουν τον πόνο τους, όπως:

Του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού με την αρωγή του Ελληνικού Κράτους, που διέθεσε τα μέσα για τη μεταφορά τόσων προσφύγων και παρείχε τις υλικές υποδομές για την κατασκευή των εγκαταστάσεων του λοιμοκαθαρτηρίου (τα νοσοκομεία του πυρετοειδούς τύφου, της ευλογιάς, και των άλλων μεταδοτικών ασθενειών που μετέδιδαν οι πρόσφυγες).

Τον Αμερικανικό Ερυθρό Σταυρό, που ανέλαβε τον εφοδιασμό και την παρασκευή των μερίδων φαγητού για τους πρόσφυγες της Μακρονήσου.

Τις εθελόντριες Αμερικανίδες Ιατρούς της οργάνωσης Αmerican Women’s Hospitals, που παρείχαν με αυταπάρνηση και υποδειγματικό αλτρουισμό τις ιατρικές υπηρεσίες τους, με τίμημα ακόμα και την ζωή τους (μεταξύ όλων και ενός Έλληνα ιατρού με το όνομα: Πουμπουράς).

Πρόκειται για τις πραγματικές Σαμαρίτισσες που συνόδευσαν τον πόνο και την αγωνία εκείνων των κατατρεγμένων ανθρώπων από τα παράλια του Ευξείνου Πόντου μέχρι και την Ελλάδα.

Η μελέτη του αρχειακού υλικού από ανέκδοτες φωτογραφίες και η έρευνα που διεξήχθη από τον Καστανίδη Θεόφιλο του Αθανασίου πρόεδρο του συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται-Κομνηνοί», για τον εντοπισμό του ακριβούς γεωγραφικού σημείου του λοιμοκαθαρτηρίου Μακρονήσου, δεν ήταν ούτε απλή, ούτε εύκολη, δεδομένου ότι είχε παρέλθει ένας αιώνας και δεν υπήρχαν εγκαταστάσεις ή επιζώντες μάρτυρες, για να επιβεβαιώσουν με ακρίβεια το σημείο. Απέμενε να γίνει η επιτόπια ταυτοποίηση, σύμφωνα με τα στοιχεία των χαρτών, των μαρτυριών και των φωτογραφιών που είχε την τύχη να ανακαλύψει.

Η ταυτοποίηση επιτόπου, έγινε με την παρουσία των συμπατριωτών του Γεώργιου Βαρυθυμιάδη, που φρόντισε την μετάβασή μας στο νησί, του Νίκου Κουλαξουζίδη και του Ασσύριου Κυριάκου Μπατσάρα.

Η δε αφορμή για την ιστορική αποκάλυψη του μαρτυρίου σε μια απόσταση ακτογραμμής 11 χλμ, προήλθε από την προσωπική τραγική ιστορία, του συνώνυμου και συνεπώνυμου παππού του, του Θεοφίλου Καστανίδη γεννημένου το 1896 σε ένα χωριό της Τρίπολης του Πόντου, ο οποίος υπήρξε ένας από τους αφιχθέντες πρόσφυγες στο Λαύριο και βίωσε τις δυσκολίες του Λοιμοκαθαρτηρίου της Μακρονήσου.

Είναι υποχρέωση, πρώτα από όλα να ευχαριστήσουμε έναν - έναν ξεχωριστά για την ευαισθησία του και για την παρουσία του σήμερα σ΄ αυτόν τον αφιλόξενο ιστορικό τόπο της μνήμης. Της μνήμης, όχι μόνο των προσφύγων, αλλά όλης της Ελλάδας και όλου του πολιτισμένου κόσμου.

Για τα αποκαλυπτήρια αυτού του μνημείου όμως, έχουμε το χρέος να ευχαριστήσουμε ειδικότερα για την προσφορά τους:

Τον π. Αντιπεριφερειάρχη Πειραιώς και Νήσων κ. Παναγιώτη Χατζηπέρο, ο οποίος συνέβαλε τα μέγιστα στην πραγματοποίηση του ιερού μας σκοπού, επιστρατεύοντας όλα τα μέσα που διέθετε ανιδιοτελώς. Επίσης, τον π. Αντιπεριφερειάρχη Ανατολικής Αττικής κ. Πέτρο Φιλίππου.

Τον συμπατριώτη μας κ. Γιάννη Σαββίδη, τ. πρόεδρο της Ομοσπονδίας Ν. Ελλάδος, μαζί με τον πρ. του Συλλόγου "Μανουήλ Κομνηνού" του Ιλίου και της Πετρούπολης κ. Κουλαξουζίδη Νίκο.

Το Δημ. Συμβούλιο και την αξιότιμη δήμαρχο της Κέας κ. Ειρήνη Βελισσαροπούλου, καθώς και τον έπαρχο Κέας και Κύθνου κ. Γιάννη Ευαγγέλου, για την πρόθυμη συνεργασία και υποστήριξη των διοργανωτών.

Τον αξιότιμο δήμαρχο Λαυρίου κ. Δημήτριο Λουκά, για τις διευκολύνσεις και την αρωγή που προσέφερε -από τους πρώτους-, όταν πληροφορήθηκε για τις προθέσεις μας.

Τον Πέτρο Πούλιο και τους συνεργάτες του Αγγελο Κοτσασάββα και Περιστέρα Πούλιου, που διαχειρίστηκαν με ανιδιοτέλεια το δύσκολο κομμάτι της εκσκαφής, της αγκύρωσης και της θεμελίωσης του μνημείου, μαζί με τον αγαπητό συμπατριώτη Χριστόφορο Μιχαηλίδη για την δωρεά της άρτιας τεχνικής τοποθέτησης-εφαρμογής των μαρμάρων του μνημείου.

Τον κ. Δαλαρέτο Σωτήρη, για τις πληροφορίες που παρείχε σχετικά με την επιβεβαίωση της γεωγραφικής ταυτοποίησης. Πληροφορίες που του εμπιστεύτηκε ο πατέρας του (ο οποίος είχε βοηθήσει τις Αμερικανίδες Κυρίες στη μεταφορά των σκηνών).

Τον Γιάννη Φραδέλο για την πολύτιμη συνεργασία του, κατά τις μετακινήσεις στο νησί.

Τα αξιότιμα μέλη του συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται-Κομνηνοί», που συνέβαλλαν οικονομικά και ανιδιοτελώς στην υποστήριξη του έργου, τον Επίτιμο Πρόεδρο του συλλόγου κ. Τομπουλίδη Δημήτριο και τους κκ. Μολδοβάνη Νίκο και Ντεβετζίδη Γιάννη.

Το ΔΣ και τον πρόεδρο της ΕΠΜ κ. Χρήστο Γαλανίδη, αφ΄ενός για τη διάθεση πληροφοριακού υλικού από την Επιτροπή και αφ΄ετέρου για την σημαντική οικονομική υποστήριξη του έργου, με την αρχιτεκτονική μελέτη από τους μηχανικούς (τον γιό του κ. Γαλανίδη Στέφανο και την συνεργάτιδά του κ. Ελλη Ντρούκα).

Τον επιχειρηματία και οικονομικό παράγοντα κ. Βαγγέλη Μαρινάκη που συνέβαλε οικονομικά στη μεταφορά του μνημείου, από το Λαύριο στο νησί.

Την τ. μηχανικό του ΥΠ ΠΟΛ Α κ. Μαρία Μανούδη, που υποστήριξε με πρωτογενείς προτάσεις και συμβουλές όλο το εγχείρημα φιλοτέχνησης και εγκατάστασης του μνημείου, καθώς και τις κκ. Αντωνία Κουτσουράκη και Κουτσουμπού, του τμ. Νεότερων Μνημείων και της Αρχαιολογίας αντίστοιχα του Υπουργείου Πολιτισμού για την εξαιρετικά πρόθυμη συμβολή και συνεργασία τους.

Αξίζουν πολλές ευχαριστίες τέλος για την προσφορά της χορηγίας, τον πατριώτη και μεγάλο οικονομικό παράγοντα της χώρας, τον κ. Δημήτρη Μελισσανίδη, ο οποίος κάλυψε τη μεγάλη δαπάνη για την χάραξη και κατασκευή των μαρμάρων του μνημείου.

Ενός μνημείου, το οποίο χωρίς την επιμέλεια και την συνεργασία τριών προσφυγικών φορέων, που ανέλαβαν την αποπεράτωσή του, δεν θα είχε αποπερατωθεί. Οι αντιξοότητες και τα εμπόδια που ενέσκηψαν ξεπεράστηκαν, ώστε σήμερα να αποδίδεται στις επερχόμενες γενεές.

Σ΄ αυτό το σημείο, να τονιστεί η συμβολή του συμπατριώτη, προέδρου της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος κ. Γιώργου Βαρυθυμιάδη, ο οποίος επέδειξε υποδειγματικό ζήλο και ενδιαφέρον, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην ανέγερση του μνημείου, του προέδρου της Πανελλήνιας Ένωσης Ασσυρίων κ. Κυριάκο Μπατσάρα για την επιμονή και τον αμείωτο σεβασμό που επέδειξε προς τη μνήμη των προγόνων του, επιτελώντας -μετά από έναν αιώνα- το χρέος της μνήμης προς αυτούς.

Και τέλος, αξίζουν συγχαρητήρια στα αξιότιμα μέλη του ΔΣ του Συλλόγου Ποντίων Αργοναύται - Κομνηνοί, που ολόψυχα αποφάσισαν και υποστήριξαν σθεναρά -ο κάθε ένας και η κάθε μία χωριστά- όλο το εγχείρημα, από τη σύλληψη έως και την περάτωσή του.

Στο σημείο αυτό αξίζει να περιγραφεί το αποτέλεσμα της έρευνας και της μελέτης, που αποτυπώθηκε στο βιβλίο του Καστανίδης και εκδόθηκε από τον Σύλλογο Ποντίων Αργοναύται - Κομνηνοί, μέσω των εκδόσεων Ινφογνώμων τίτλο: 1922-23, «Το Μακρονήσι των Προσφύγων λύνει την σιωπή του εκατό χρόνια μετά».

Μετά από την συγκατάθεση των τριών φορέων που ανέλαβαν την τοποθέτησή του Μνημείου του Λοιμοκαθαρτηρίου Μακρονήσου, σημειώνονται τα παρακάτω:

Το μνημείο κατασκευάστηκε έτσι, ώστε να φέρει την ίδια κλίση με τον ορίζοντα και να φαίνεται ως συνέχεια του κοιμητηρίου που βρίσκεται στο βάθος του όρμου «Κεφάλα».

Οι σταυροί που παρατηρούνται (στη Δυτική πλευρά) διάσπαρτοι στο πάνω μέρος του μνημείου, αποτυπώθηκαν το 1922-23 από την φωτογραφία του κοιμητηρίου, που μας άφησε ως παρακαταθήκη η Εσθερ Λαβτζου.

Το γεωγραφικό σημείο που τοποθετήθηκε το μνημείο, είναι ανάμεσα στον χώρο αποβίβασης των προσφύγων που υπήρχαν οι σκηνές (με την ονομασία τα «Κόκκινα») και του Κοιμητηρίου που κατέληγε στον όρμο «Κεφάλα». Πρόκειται για το χερσαίο κομμάτι που προεξέχει στον όρμο «Αγγάλιστρο ή Αγγαλιστό», ο οποίος βρίσκεται ακριβώς μπροστά από το μνημείο, στην Ανατολική του πλευρά.

Μια τρίγλωσση σύντομη ιστορική αναφορά στην πίσω πλευρά του μνημείου (την Ανατολική), είναι γραμμένη στα Ελληνικά, τα Αγγλικά και τα Αραμαϊκά και δίνει τις απαραίτητες ιστορικές πληροφορίες στους επισκέπτες.

Ο μεγάλος σταυρός στην Δυτική πλευρά, είναι αντιγραφή της πλάκας του αγιάσματος, που απεικονίζεται στην πλάκα που έφεραν από την Ι.Μ. της Π. Σουμελά του Πόντου και παραπέμπει στον κοινό σταυρό που σήκωσαν με τόση πίστη οι πρόσφυγες, αλλά και οι εθελόντριες ιατροί μαζί με το υγειονομικό προσωπικό που τις ακολουθούσε!

Όλοι εμείς οι απόγονοι των προσφύγων (όλοι οι Έλληνες και όλοι οι Ασσύριοι), όλος ο πολιτισμένος κόσμος, κλείνουμε το γόνυ με σεβασμό, αποτίνοντας τιμή στη μνήμη τους. Για να μην λησμονήσουμε ούτε εμείς , ούτε οι επόμενες γενιές πως, όσο τους μνημονεύουμε, θα δικαιώνονται και θ' αγαλλιάζονται οι ψυχές τους και ότι η ιστορία δεν παραγράφεται όσα χρόνια και αν περάσουν αποδεικνύοντας το γεγονός με την ανθρώπινη παρουσία.

* Ο Θεόφιλος Καστανίδης είναι πρόεδρος του Συλλόγου Ποντίων "Αργοναύται - Κομνηνοί" και συγγραφέας του βιβλίου 1922-23, «Το Μακρονήσι των Προσφύγων λύνει την σιωπή του εκατό χρόνια μετά».