Έργο 28 ειδικών ερευνητών, επιστημόνων και πανεπιστημιακών καθηγητών, υπό τον συντονισμό του Αναπληρωτή Καθηγητή του Δημοκριτείου κ. Μανόλη Σέργη.
Ένα ελάχιστο κενό στο τεράστιο που υπάρχει από επιστημονικής απόψεως έρχεται να καλύψει ο συλλογικός τόμος «Πόντος Θέματα Λαογραφίας του Ποντιακού Ελληνισμού». Πρόκειται για το τρίτο βιβλίο των εκδόσεων «Αλήθεια» με τίτλο «Ελληνικοί Τόποι και Πολιτισμοί». Συντονιστής της όλης προσπάθειας είναι ο δημοσιογράφος Κώστας Τσαρούχας, ενώ διευθυντής σειράς είναι ο Αναπλ. Καθηγητής Λαογραφίας στο Δ. Π. Θράκης Μανώλης Βαρβούνης. Η επιμέλεια του τόμου είναι του Αναπληρωτή Καθηγητή στο Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνειων Χωρών κ. Μανόλη Σέργη, που εδώ και χρόνια ασχολείται με τη λαογραφία του ποντιακού ελληνισμού.
Με τον κ. Μανώλη Σέργη συζητά σήμερα ο ΠτΘ για το συλλογικό αυτό τόμο αλλά και γενικότερα για την ποντιακή λαογραφία και βεβαίως για τη σύγχρονη λαογραφία…
Κενό στη μελέτη της Ποντιακής λαογραφίας
ΠτΘ: κ. Σέργη υπάρχει κενό στον τομέα της μελέτης της ποντιακής λαογραφίας;
Μ.Σ.: Είναι κοινά παραδεκτό ότι ο ποντιακός ελληνισμός έχει κατακτήσει σε επιστημονικό επίπεδο σχεδόν τα πάντα. Δεν υπάρχει επιστημονικός ή ερευνητικός τομέας στον οποίο δεν θα συναντήσουμε κάποιον διαπρέποντα Πόντιο. Αυτά τα λέω χωρίς δόση υπερβολής. Όμως, ενώ έχουν κατακτήσει όλους σχεδόν τους τομείς της επιστήμης, στον τομέα της Λαογραφίας δεν έχουν ακόμη αναδείξει κάποιον επιστήμονα λαογράφο. Όπως είναι επίσης γνωστό, έχουν δώσει μέσα από τα περιοδικά τους, ήδη από το 1923, χιλιάδες σελίδες λαογραφικού υλικού, τεράστια προσφορά στη λαογραφική επιστήμη, το οποίο υλικό όμως δεν είναι επιστημονικά επεξεργασμένο. Αν εμείς σήμερα συγγράφουμε επιστημονικά λαογραφικά βιβλία περί του ιστορικού Πόντου, το υλικό το αντλούμε από το κατατεθειμένο σε αυτά τα περιοδικά και στις εφημερίδες τους υλικό. Επιστημονική προσέγγιση του θαυμάσιου αυτού λαϊκού πολιτισμού δεν υπάρχει. Υπάρχουν βεβαίως κάποιες, ελάχιστες, εξαιρέσεις, που επιβεβαιώνουν απλώς τον κανόνα. Ο παρών συλλογικός τόμος που κυκλοφορήθηκε με δική μου επιστημονική επιμέλεια έρχεται να καλύψει ένα ελάχιστο από το τεράστιο κενό που υπάρχει.
Και λέω «ελάχιστο», διότι απλούστατα στον συγκεκριμένο τόμο υπάρχουν επιστημονικά αναλυμένα τριάντα περίπου θέματα. Τι ποσοστό αντιπροσωπεύουν αυτά τα θέματα εν σχέσει με τα εκατοντάδες επιστημονικά desiderata της μελέτης της ποντιακής λαογραφίας; Άρα, επαναλαμβάνω, ο υπό συζήτηση συλλογικός αυτός τόμος είναι ένα μικρό βήμα στην κάλυψη του τεράστιου υφιστάμενου κενού.
ΠτΘ: Ένας προβληματισμός που αφορά στους Πόντιους είναι ότι έδωσαν ιδιαίτερη βάση στους χορούς και στα τραγούδια τους και όλα τα άλλα στοιχεία του πολιτισμού τους έμειναν στην αφάνεια.
Μ.Σ.: Από το 1923 και μετά υπάρχει μια μακρά χορεία λαογραφούντων Ποντίων, οι οποίοι θέλησαν να εκφράσουν καταρχάς το προσωπικό τους «είναι», να τονώσουν την ποντιακή τους ταυτότητα στον ελλαδικό χώρο μετά το βίαιο ξεριζωμό τους. Ένοιωσαν αυτή την εθνική ανάγκη να μιλήσουν για τα ήθη, τα έθιμά τους, την ιστορία της πατρίδος τους και να τονώσουν, επαναλαμβάνω στον ελλαδικό χώρο διωγμένοι, την πολιτιστική τους ταυτότητα. Αθανασιάδης, Βαφειάδης, Οικονομίδης. Ευσταθιάδης, Μελανοφρύδης, Παπαδόπουλος, Χατζόπουλος είναι μερικά ονόματα, τα οποία πρέπει να βρίσκονται στο πάνθεον του ποντιακού και του σύμπαντος Ελληνισμού, διότι έχουν προσφέρει πάρα πολλά στην εθνική υπόθεση του πολιτισμού. Ο πολιτισμός είναι εθνική υπόθεση, ας μην το λησμονούμε. Πάνω σε αυτούς στηριγμένοι εμείς σήμερα επιχειρούμε τις επιστημονικές λαογραφικές θεωρήσεις μας. Μας έδωσαν έτοιμο το υλικό τους. Όσον δε αφορά στην επιλεκτική ανάδειξη των στοιχείων της ταυτότητάς τους, ανέκαθεν έως και σήμερα, οι πρωτοβάθμιες και δευτεροβάθμιες οργανώσεις τους, οι απλοί τοπικοί τους πολιτιστικοί σύλλογοι ας ξανασκεφτούν το ζήτημα και ας αναθεωρήσουν την πάγια στρατηγική τους, την οποία ορθώς εντοπίσατε και επισημάνατε.
Επιστημονική προσέγγιση της Ποντιακής λαογραφίας
ΠτΘ: Πώς προσεγγίζετε στο βιβλίο τα θέματα της ποντιακής λαογραφίας;
Μ.Σ.: Τα θέματα του τόμου είναι διαρθρωμένα σε τρεις ενότητες. Πρώτον, είναι θέματα που διερευνούν τον ποντιακό ελληνισμό ως ιστορικό φαινόμενο, δηλαδή αναφερόμαστε στον ποντιακό ελληνισμό του ιστορικού Πόντου. Δεύτερον, ένα μεγάλο μέρος της θεματολογίας καλύπτουν ζητήματα της λαογραφίας του ποντιακού ελληνισμού του ελλαδικού χώρου πλέον, από το 1923 και εξής. Το τρίτο μέρος, περιλαμβάνει θέματα, θα μου επιτρέψετε την έκφραση, του εξωποντιακού χώρου, από Βατούμ και την Αρμενία συγκεκριμένα, όπου από αιώνες πριν εγκαθίστανται οικειοθελώς ή βάναυσα διωγμένοι οι πρόγονοί τους.
Η όλη επιμέλεια και συγγραφή του τόμου μας πήρε δύο χρόνια. Οι επιλεγέντες συγγραφείς κατέθεσαν τις εργασίες τους, αυτές ελέγχθηκαν ως προς το περιεχόμενό τους και το ενδεχόμενο της αλληλοκάλυψής τους, για να συμπεριλάβουν ένα (όσο το δυνατόν) ευρύτερο φάσμα του λαϊκού ποντιακού πολιτισμού. Επιλέχθηκαν οι μελέτες, όντως, διότι λειτουργήσαμε και ως κριτική επιτροπή. Είχαμε τη δυσάρεστη εμπειρία να απορρίψουμε κείμενο που δεν πληρούσε τα επιστημονικά προαπαιτούμενα. Ο τόμος είναι επιστημονικός, έπρεπε να κρατήσουμε την επιστημονικότητά του. Επιπλέον, και σε συναδέλφους ακόμη είχαμε το θάρρος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις, που κρίναμε ως απαραίτητες να τους κοινοποιηθούν. Ως προς την επιλογή των συμμετασχόντων, επελέγησαν συνάδελφοι οι οποίοι σχετίζονται με τον Πόντο, όχι εξ αγχιστείας ή εξ αίματος, αλλά εκ των επιστημονικών τους ενδιαφερόντων. Έτσι αποκτήσαμε μια ευρεία ενότητα θεμάτων. Έχουμε λοιπόν εργασίες, ενδεικτικά αναφέρω, για το παραμύθι, τη συγγένεια, τη θρησκευτική συμπεριφορά, το δημοτικό τραγούδι, την κοινωνική οργάνωση, την καθημερινότητα, το λαϊκό θέατρο, την Παναγία Σουμελά και το προσκύνημά της, το χορό, την παραβατική συμπεριφορά των ποντίων προσφύγων από την πρώην ΕΣΣΔ (σύγχρονα θέματα της Λαογραφίας), άλλες που αναφέρονται στα μοντέλα κατοίκησης ποντίων προσφύγων, στις όψεις της καθημερινής ζωής από τρία ποντιακά χωριά του ελλαδικού χώρου (Θρυλόριο Κομοτηνής, Νέα Κερασούντα Πρεβέζης, Άγιο Δημήτριο Κοζάνης), στη μελέτη της διατροφής ως στοιχείο ταυτότητας του Ποντίου, στη θρησκευτική συμπεριφορά στο Βατούμ, στον αγροτικό πολιτισμό της Αρμενίας, κ.ά.
ΠτΘ: Πρόκειται για ευρύ φάσμα θεμάτων…
Μ.Σ.: Και πάλι όμως είναι ελάχιστο, μπροστά στο κενό που υπάρχει. Μακάρι να έχουμε και στο μέλλον τέτοιες εκδοτικές ευκαιρίες, ώστε να επιτύχουμε ανάλογα και καλύτερα απ’ αυτά αποτελέσματα.
ΠτΘ: Πλούσια η ποντιακή λαογραφία και ίσως αυτό είναι ενδεικτικό του γεγονότος ότι οι Πόντιοι αισθάνονται περήφανοι.
Μ.Σ.: Είναι περήφανοι γιατί γνωρίζουν ότι έχουν πολιτισμό και όχι επειδή περνά στον ελληνισμό ως κυρίαρχη ιδέα ότι ο ποντιακός πολιτισμός είναι ένας λαμπρός πολιτισμός. Πρέπει να τον γνωρίσουν όμως βαθύτερα, και τότε θα νιώσουν πολύ πιο υπερήφανοι για την καταγωγή τους.
ΠτΘ: Σήμερα όλος αυτός ο πλούτος διατηρείται ατόφιος;
Μ.Σ.: Ατόφιος όχι, όσο κι αν λυπεί τους Ποντίους αυτή η σκληρή αλήθεια. Το ίδιο όμως ισχύει για όλο τον ελλαδικό χώρο και τους τοπικούς επιμέρους πολιτισμούς του. Απλούστατα, επειδή το ποντιακό στοιχείο είναι πολύ ισχυρά ομαδοποιημένο πίσω από τους δραστήριους ακόμη πολιτιστικούς του συλλόγους, πάμπολλα στοιχεία του πολιτισμού τους επιζούν, επιβιώνουν στο παρόν, κάποια άλλα αναβιώνουν φολκλοριστικά. Επιβιώνουν φυσικά με τις αναπόφευκτες αλλοιώσεις στο διάβα του χρόνου, και βέβαια έχουμε και τις νέες μορφές εθίμων που είτε αντικαθιστούν παλιά, είτε απλώς τα συμπληρώνουν, είτε τους δίνουν μια εντελώς διαφορετική ερμηνεία, άρα μια καινούργια εννοιολόγηση. Πάντως, συγκριτικά με τις άλλες πληθυσμιακές ομάδες του ελληνικού κόσμου, οι Πόντιοι «κρατούν» σθεναρά τα πολιτισμικά τους στοιχεία τους ακόμη.
«Η πραγματική γνώση βαθύτερος στυλοβάτης της αυτογνωσίας»
ΠτΘ: Τι αποτελεί το συγκεκριμένο βιβλίο για τους Ποντίους;
Μ.Σ.: Θεωρώ, όπως υπαινίχτηκα παραπάνω, ότι κάποια στιγμή ο ποντιακός ελληνισμός πρέπει να ξαναδεί την ξεχωριστή λαογραφία του, τον θαυμάσιο λαϊκό του πολιτισμό, για να τον θαυμάσει περισσότερο και βαθύτερα, και να μην μένει απλώς στη διάχυτη γενικώς και αορίστως ιδέα ότι είναι επίγονος ενός λαμπρού πολιτισμού. Το περί ου ο λόγος βιβλίο αυτό ακριβώς αναδεικνύει.
Δεν περιμένω, χωρίς να θεωρηθεί ότι εμείς είμαστε επιστήμονες και έξυπνοι ή σοφοί, από ένα απλό άνθρωπο να δει το επιστημονικό βάθος (για παράδειγμα) των ακόμη μέχρι σήμερα τηρούμενων εθίμων του γάμου ή της γέννησης, τα οποία έχουν ρίζες αρχαϊκές. Οι ερμηνείες που δίνει στα λαογραφικά φαινόμενα και πράγματα ο λαϊκός άνθρωπος είναι δικές του, λαϊκές, είναι «ποιητικότατες» αναλύσεις. Μα αυτές ενδιαφέρουν εξ ίσου τη Λαογραφία, το πώς δηλαδή ο λαϊκός άνθρωπος ερμηνεύει τα πράγματα. Πίσω όμως από τη λαϊκή ερμηνεία υπάρχει η αρχική ουσία, το αρχέγονο υπόστρωμα των φαινομένων και των εκδηλώσεών τους. Αυτό το βλέπει και το αναλύει η επιστημονική ματιά. Ο κάθε Πόντιος θα δει μέσα σ’ αυτό το βιβλίο τις βαθύτερες πηγές και τις ρίζες του πολιτισμού του, αυτόν για τον οποίο επαίρεται πολλές φορές, χωρίς να γνωρίζει πραγματικά τι αξίζει.
ΠτΘ: Αποτελεί δηλαδή εργαλείο αυτογνωσίας;
Σ.Μ.: Ακριβώς. Η πραγματική γνώση είναι ο ισχυρός στυλοβάτης της αυτογνωσίας, πέρα και πάνω από φαντασιακές ταυτότητες, μυθολογήματα, είτε λαογραφικά είτε ιστορικά, γιατί και οι Πόντιοι έχουν (και τρέφονται με) τις δικές τους «μυθολογίες»…
Σύγχρονη λαογραφία
ΠτΘ: Μιλήσατε για σύγχρονη Λαογραφία. Πώς την εννοείτε;
Μ.Σ.: Αυτός ο συλλογικός τόμος αποτελεί απόδειξη για το πώς εννοώ τη σύγχρονη Λαογραφία, ποια είναι, πού βαδίζει, ποιο είναι το μέλλον της. Ξεφυλλίζοντάς τον θα δει ο ενδιαφερόμενος θέματα της παραδοσιακής λαογραφίας (τιμής ένεκεν τα έχουμε αναθέσει σε «παλιούς» παραδοσιακούς πόντιους λαογράφους), ενώ όλα τα υπόλοιπα (και από άποψη της θεματολογίας τους, αλλά κυρίως του θεωρητικού μοντέλου της ανάλυσής τους) αποτελούν θέματα σύγχρονης λαογραφίας.
Όταν λέω «σύγχρονη Λαογραφία» εννοώ μια σύγχρονη επιστήμη, αυτοτελή, την οποία ενδιαφέρουν διαθεματικά τα πορίσματα των ερευνών άλλων συναφών, κοντά της ευρισκόμενων, ανθρωπιστικών επιστημών, όπως π.χ. της Κοινωνιολογίας, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, της Κοινωνιολογίας, Ανθρωπογεωγραφίας, φυσικά της Ιστορίας (υπενθυμίζω παρενθετικά ότι τα λαογραφικά φαινόμενα είναι ιστορικά φαινόμενα, και αλίμονο αν δεν εντάσσονται κατά την ανάλυσή τους μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους και συγκυρίες, η Λαογραφία είναι και ιστορική επιστήμη), της φιλολογίας, και άλλων επιστημών. Για παράδειγμα, η Λαογραφία έχει στη θεματολογία της το δημοτικό τραγούδι. Είναι αδύνατο να το αναλύσει κάποιος, αν δεν έχει βασικές φιλολογικές γνώσεις. Άρα η Λαογραφία μου, αυτή που μου δίδαξε ο δάσκαλος όλων σχεδόν των νεότερων λαογράφων, ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής, δεν είναι όπως παλιά, δεν ασχολείται, π.χ., με μια απλή συλλογή παραμυθιών ή δημοτικών τραγουδιών, όχι ότι και αυτή η συνεισφορά της δεν ήταν τεράστια, αλλά η σύγχρονη Λαογραφία δεν αρκείται σε αυτά τα πράγματα. Η θεώρησή της είναι πλέον κοινωνιο-ιστορική, πολυεδρική, πολυεπιστημονική, οι μέθοδοί της εμπλουτίστηκαν, τα ερευνητικά της πεδία πολλαπλασιάστηκαν.
ΠτΘ: Με βάση αυτή τη διάστασή της, υπάρχει υλικό προς μελέτη;
Μ.Σ.: Η Λαογραφία υπό τη σύγχρονή της σύλληψη και διάσταση δεν πρόκειται ποτέ να πει ότι ξέμεινε από υλικό μελέτης. Εφόσον υπάρχει κοινωνία που αλλάζει, εφόσον ο αστικός πολιτισμός θα εμπλουτίζεται και ο πρώην της υπαίθρου θα βαίνει σταθερά προς τον εξαστισμό του, η επιστήμη μας θα βρίσκει πάντα νέα πεδία έρευνας.
ΠτΘ: κ. Σέργη σας ευχαριστούμε πολύ.
Μ.Σ.: Κι εγώ σας ευχαριστώ.
Ο Ποντιακός & Μικρασιατικός Σύλλογος Καρυοχωρίου «Ο Πρόσφυγας» σας προσκαλεί στην ετήσια χοροεσπερίδα που θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 27 Δεκεμβρίου 2008 ώρα 21:00 στο Music Hall Valentino στην Πτολεμαΐδα.