Απαραίτητη για την κατανόηση της ιστορίας και της ζωής των ανθρώπων του Πόντου είναι κατά τον Αντώνη Παυλίδη, ιστορικό – κοινωνιολόγο, η έρευνα και επεξεργασία των ποντιακών ανεκδότων.Με θέμα την τυπολογίας τους ο κ. Παυλίδης μίλησε στο Θρυλόριο για το συγκεκριμένο θέμα στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Παρακάθ’ κι αροθυμίας» που διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ποντίων Θρυλορίου «Η Κερασούντα και το Γαρς».
Όπως ο ίδιος λέει «η πρόταση μού έγινε από τη Χρύσα Μαυρίδου την ημέρα που κάναμε την παρουσίαση του βιβλίου των πρακτικών «Τρεις γενοκτονίες – μία στρατηγική». Το είδα σαν πρόκληση γιατί όταν αναλαμβάνω μια εισήγηση, είμαι επιστήμονας και όχι συνδικαλιστής, ψάχνω πηγές και βιβλιογραφία γιατί τα ανέκδοτα είναι στοιχείο της καθημερινότητας των ποντίων και αυτό έχει μεγάλη αξία. Έτσι δούλεψα δύο μήνες συστηματικά τις πηγές, βρήκα ανέκδοτα, βρήκα αναλύσεις, προβληματίστηκα, συζήτησα με άλλους ειδικούς, για παράδειγμα με το Νίκο Λυγερό, και πιστεύω ότι έκανα μια εκκίνηση, ώστε να συνεχίσω να δουλεύω περισσότερα συστηματικά με τα ανέκδοτα και την αξία τους».
Ο Αντώνης Παυλίδης μιλά σήμερα στον ΠτΘ για τα παραδοσιακά ποντιακά ανέκδοτα και την αξία τους αλλά και για τα σημερινά κατασκευασμένα και το στόχο τους…
ΠτΘ: κ. Παυλίδη τα ποντιακά ανέκδοτα πόσο σημαντικά είναι για την ιστορία του ποντιακού λαού και γιατί;
Α.Π.: Είναι πολύ σημαντικά και το είπα και στην ομιλία μου γιατί αποτυπώνουν το ιστορικό βάθος, την κοινωνία και γενικά την καθημερινότητα των Ελλήνων στον ιστορικό Πόντο. Για αυτό πιστεύω ότι έχει μεγάλη αξία η μελέτη, η κατάταξη και γενικά η σε βάθος ανάλυση των ποντιακών ανεκδότων, γιατί θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε καλύτερα και την ιστορία των Ελλήνων του Πόντου. Η ματιά μου δεν είναι μόνο του απλού ιστορικού αλλά και του κοινωνιολόγου.
Κατασκευασμένα ποντιακά ανέκδοτα
ΠτΘ: κ. Παυλίδη τα ποντιακά ανέκδοτα σήμερα στη συνείδηση των περισσότερων λειτουργούν δίνοντας μια αρνητική τελείως εικόνα για τους πόντιους. Στις διάφορες παρέες δηλαδή αυτό που ακούς είναι «να πω ένα ανέκδοτο για τους πόντιους»;
Α.Π.: Πολύ εύστοχη η παρατήρηση και με αυτή ξεκίνησα εχθές. Η εκδήλωση είχε τίτλο «Τυπολογία των ποντιακών ανεκδότων». Εδώ έχουμε κάνει μια παράλειψη. Πρόσθεσα λοιπόν στον τίτλο για να είναι σωστότερος το επίθετο παραδοσιακός. «Τυπολογία των παραδοσιακών ποντιακών ανεκδότων». Μιλάμε δηλαδή για ανέκδοτα που λέγονταν πριν στην περιοχή του Πόντου καθώς και για αυτά που συνδέονται με αυτά, γιατί και μετά στην Ελλάδα η πρώτη και η δεύτερη γενιά Ποντίων συνέχιζαν να αναπαράγουν τα ίδια ανέκδοτα και αυτό είναι βέβαια σωστό και συνδέεται με το πλαίσιο που περιέγραψα πριν. Όμως τις τελευταίες δύο δεκαετίες, και αυτό είναι πολύ σημαντικό, βλέπουμε να κατασκευάζονται ανέκδοτα ως μια μόδα, και όχι μόνο, γιατί μη ξεχνάτε ότι για δεκαετίες είχαμε τους βλάχους.
Δεν είναι τυχαίο που τις τελευταίες δύο δεκαετίες κατασκευάζονται ανέκδοτα για τους ποντίους που έχουν σαν στόχο να τους παρουσιάσουν σαν ανθρώπους χαμηλής νοημοσύνης, σαν βλάκες, σαν ηλίθιους, σαν γραφικούς. Δεν είναι τυχαίο γιατί, τις δύο τελευταίες δεκαετίες ξεκίνησε ο αγώνας των Ποντίων για την αναγνώριση της γενοκτονίας. Αυτό κοινωνιολογικά έχει εντοπισθεί και αλλού, δεν είναι δηλαδή φαινόμενο μόνο της Ελλάδας. Όποιος ενοχλεί τους ισχυρούς κατασκευάζουν ανέκδοτα που τον υποτιμούν, τον γελοιοποιούν για να εκμηδενίσουν την δυνατότητα παρέμβασής του. Έτσι οι Βρετανοί έχουν κάνει ανέκδοτα για τους Ινδούς, οι Αμερικανοί για τους Ινδιάνους, οι Γάλλοι για τους Βέλγους. Με τους πόντιους είναι φανερό ότι ο αγώνας για την γενοκτονία έχει πάρει νέα δυναμική, μια νέα ορμή μετά την απόφαση της Διεθνούς Ένωσης Ακαδημαϊκών, αλλά και την ημερίδα που την πραγματοποιήσαμε εδώ στην Κομοτηνή και θα γίνει Διεθνές Συνέδριο την Άνοιξη του 2010 στην Αθήνα, στο οποίο θα συμμετέχει κατά πάσα πιθανότητα και ο Πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Ακαδημαϊκών. Η αναγνώριση θα γίνει και αυτό που εγώ έχω να πω είναι ότι αυτή την στιγμή η αναγνώριση της γενοκτονίας είναι αν-έκδοτη αλλά θα είναι το μεγαλύτερο ανέκδοτο για τους αρνητές της.
ΠτΘ: Πολλοί ισχυρίζονται όμως ότι τα ανέκδοτα αυτά τα βγάζουμε και οι ίδιοι…
Α.Π.: Όχι, αυτό δεν ισχύει. Ίσως να πέφτουμε στην παγίδα, αλλά δεν ισχύει. Πάντως η πιο τρανή απόδειξη αυτού που περιέγραψα για τα κατασκευασμένα ανέκδοτα, είναι το γεγονός ότι γλωσσολόγος πριν από δέκα χρόνια στο λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας που εξέδωσε ένας από τους ορισμούς που έδωσε για τους πόντιους ήταν βλάκας, ηλίθιος. Αυτό αποτυπώνει ακριβώς το στόχο της κατασκευής των ανέκδοτων αυτών. Ο γλωσσολόγος έκανε τη δουλειά του αλλά και εμείς γνωρίζουμε για τα κατασκευασμένα ανέκδοτα.
«Τα ποντιακά ανέκδοτα αποτυπώνουν την καθημερινότητα της ζωής στον Πόντο»
ΠτΘ: Να μιλήσουμε λοιπόν για τα παραδοσιακά ποντιακά ανέκδοτα. Ποια είναι η σχέση και η αξία αυτών σε σχέση με την καθημερινή ζωή και γενικότερα με τη ζωή στον Πόντο;
Α.Π.: Όπως είπα και πριν ήταν ένα στοιχείο που αποτυπώνει την καθημερινότητα της ζωής στον Πόντο, αποτυπώνει πραγματικά όλα όσα έζησαν. Βλέπουμε, μέσα από την ιστορία, ανέκδοτα που αναφέρονται στους κρυπτοχριστιανούς, στους ξενιτεμένους, αλλά και στην καθημερινή ζωή. Ξέρουμε ότι ο ποντιακός ελληνισμός ήταν ελληνισμός της διασποράς λόγω της γεωγραφικής κατανομής του εδάφους αναγκάζονταν να ξενιτεύονται να πάνε σε άλλα μέρη της Μικράς Ασίας, κυρίως στο εξωτερικό, αλλά και στην Κωνσταντινούπολη και στη Ρωσία που έδινε κίνητρα για να τραβά τους Πόντιούς προς τα εκεί. Έτσι με δεδομένο ότι οι αποστάσεις που σήμερα μπορεί να είναι μηδαμινές αλλά με τις συνθήκες εκείνης της εποχής ήταν τεράστιες είχαν συγκροτήσει κοινότητες στην Κωνσταντινούπολη στην Ρωσία και ο ερχομός ενός πατριώτη σε αυτές από την πατρίδα και από το χωριό ήταν γεγονός.
Συγκεντρώνονταν όλοι και συζητούσαν και μάθαιναν τα νέα από την πατρίδα. Βλέπουμε αυτό το σημαντικό χαρακτηριστικό να αποτυπώνεται και αυτό σε ανέκδοτο, όπως και το ζήτημα των κρυπτοχριστιανών. Επίσης βλέπουμε έντονη αμφισβήτηση της εξουσίας να αποτυπώνεται μέσα στα ανέκδοτα, όπως βλέπουμε βασικά στοιχεία της κοινωνικής ζωής των Ελλήνων του Πόντου, οι γάμοι τα προξενιά όλα αυτά να περιλαμβάνονται και στα ανέκδοτα. Για αυτό επιμένω και λέω σαν βασικό χαρακτηριστικό ότι έχει τεράστια αξία η συλλογή, η ταξινόμηση η ανάλυση και η ερμηνεία των ανεκδότων για να μας κάνει να γνωρίσουμε ακόμη καλύτερα εκείνους τους σημαντικούς και υπέροχους και δημιουργικούς νομίζω ανθρώπους που ό,τι έπαθαν το έπαθαν για την επιμονή τους να αισθάνονται και να είναι Έλληνες να διατηρούν δηλαδή την ελληνική ταυτότητα τους και να είναι άνθρωποι να δημιουργούν συνεχώς σημαντικά πράγματα.
ΠτΘ: Έχει γίνει κάποια μελέτη επάνω σε ποντιακά ανέκδοτα;
Α.Π.: Δεν γνωρίζω καμία μελέτη. Υπάρχουν κάποια βιβλία που είναι περισσότερο καταγραφής ανεκδότων. Μελέτη ακόμη δεν έχει γίνει. Προσωπικά θα ασχοληθώ, παρότι δεν μπορώ να πω ότι είμαι λαογράφος, αλλά μέσω των εργαλείων της κοινωνικής ανθρωπολογίας πιστεύω ότι μπορούμε να τα ερμηνεύσουμε.
ΠτΘ: Εσείς σε ποιες πηγές ανατρέξατε;
Α.Π.: Οι πηγές στις οποίες ανέτρεξα είναι δύο. Το «Αρχείο Πόντου» της «Επιτροπής Ποντιακών Μελετών», ένας περισσότερο λόγιος χώρος, γιατί το «Αρχείο Πόντου» το συνέθεσαν επιστήμονες και δεν θεώρησαν ίσως και λόγω της αντίληψης ότι δεν είναι σημαντικό να ασχοληθούν με τα ανέκδοτα Σε αυτό έχουμε μόνο δυο ή τρεις αναφορές. Πολύ περισσότερα στοιχεία βρήκα στο περιοδικό «Ποντιακή Εστία», πολύ περισσότερο λαϊκό, το οποίο εκδίδει το «Ίδρυμα της Παναγίας Σουμελά». Υπάρχουν σελίδες ατέλειωτες με ανέκδοτα τα οποία κατέγραφαν πόντιοι πρώτης γενιάς ιδιαίτερα την πρώτη περίοδο του περιοδικού από το 1958-1965. Από εκεί άντλησα μερικά ανέκδοτα που τα έβαλα στην ομιλία μου για να τεκμηριώσω αυτά που θα πω, γιατί είπαμε ότι θα μιλήσω για την τυπολογία. Έτσι κατέταξα ανέκδοτα, για παράδειγμα σε αυτά της ξενιτιάς, σε αυτά που αφορούσαν τους κρυπτοχριστιανούς. Μελέτη όμως δεν υπάρχει αλλά πιστεύω ότι πρέπει να γίνει.
«Τα ανέκδοτα προέκυψαν από την ίδια τη ζωή»
ΠτΘ: Το χιούμορ έπαιζε σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή των ποντίων;
Α.Π.: Θεωρώ ότι αυτή είναι η σημαντικότερη ερώτηση. Πιστεύω ότι το ανέκδοτο πρέπει να ενταχθεί στο πλαίσιο και της προσπάθειας των Ποντίων να διασκεδάζουν όσο περισσότερο γίνεται. Για αυτό το λόγο προσπαθούσαν να βρουν όσο το δυνατόν περισσότερες ευκαιρίες διασκέδασης. Για αυτό δεν είχαμε μόνο ένα πανηγύρι το χρόνο αλλά πολύ περισσότερα από ένα δύο τρία. Κάθε εκκλησάκι, κάθε μοναστήρι της περιοχής ήταν και χώρος όπου γινόταν πανηγύρι. Έτσι βρίσκονταν όσο το δυνατόν περισσότερο και διασκέδαζαν πολύ έτσι ώστε να εκτονώνεται η τρομακτική πίεση από τον αγώνα τον καθημερινό για την επιβίωση που ήταν ένας αγώνας ανελέητος. Αν μπορούμε να φανταστούμε ότι ζούσαν ανάμεσα στα αδιαπέραστα ποντιακά βουνά και τη Μαύρη Θάλασσα γαντζωμένοι κυριολεκτικά για αιώνες πάνω στα βουνά αυτοί οι άνθρωποι ζούσαν υπό ακραίες συνθήκες. Αν σε αυτές συνυπολογίσουμε και τους κατακτητές που ήταν ιδιαίτερα καταπιεστικοί μάλιστα μετά την Οθωμανική κατάκτηση οι εξισλαμισμοί ήταν βιαιότητοι και οι σφαγές ήταν τεράστιας έκτασης έψαχναν λοιπόν οι άνθρωποι ευκαιρίες διασκέδασης. Σε αυτό το σημείο πρέπει να εντάξουμε και τα ανέκδοτα. Τα ανέκδοτα προέκυψαν είναι φανερό από την ανάγκη της ίδιας της ζωής. Έτσι λοιπόν κοντά στον πόνο στο δάκρυ είχαν και τη χαρά και το γέλιο. Με άλλα λόγια οι Πόντιοι έκλαψαν πάρα πολύ, πόνεσαν υπόφεραν πολύ παράλληλα όμως γέλασαν και με την καρδιά τους και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που τους βοήθησε να επιβιώσουν δια μέσου των αιώνων.
Τα ποντιακά ανέκδοτα παράδοση αιώνων
ΠτΘ: Μπορούμε να τοποθετήσουμε χρονολογικά την ύπαρξη ποντιακών ανεκδότων;
Α.Π.: Δεν είναι εύκολο να το καθορίσουμε γιατί δεν έχω δει τέτοιες πηγές ούτε και αναφορές. Προσωπικά πιστεύω ότι υπάρχει μια παράδοση αιώνων και αυτή αξιοποιήθηκε και στα μετέπειτα χρόνια. Εδώ πρέπει να εντάξουμε και τον μέγιστο των Κυνικών το Διογένη, ο οποίος ήταν Πόντιος, έζησε στην Σινώπη και ήταν μια χαρισματική προσωπικότητα. Νομίζω ότι ο Μέγας Αλέξανδρος τον συνάντησε στην Κόρινθο όπου είχε εξοριστεί από την πατρίδα του τη Σινώπη και ζούσε σε ένα πιθάρι και όταν έφθασε απέναντί του και τον ρώτησε τι θέλει από εκείνον τον απήντησε «Μη μου στερείς αυτό που δεν μπορείς να μου δώσεις» και εννοούσε ότι του έκρυβε τον ήλιο που τον ζεσταίνει. Ο Μέγας Αλέξανδρος εντυπωσιάστηκε και είπε το χαρακτηριστικό αν δεν ήμουν Αλέξανδρος θα ήθελα να είμαι Διογένης. Υπάρχουν πάρα πολλές αναφορές από τους βιογράφους ιδιαίτερα από το Διογένη το Λαέρτιο, βιογράφο των αρχαίων φιλοσόφων και του Διογένη του Κυνικού του Σινωπέα, ο οποίος μας δίνει ένα πλούσιο πλαίσιο ανεκδότων. Ξέρουμε ότι άναβε φανάρι και καταμεσήμερο γυρνούσε ψάχνοντας ανθρώπους στην Αθήνα. Αυτή η παράδοση του Διογένη πέρασε και στους μετέπειτα. Χαρακτηριστικά χθες ο Γιώργος Ανδρεάδης που έγραψε ένα βιβλίο για τα ανέκδοτα του ποντιακού λαού «Απ’ εκεί και απ’ αδά», δηλαδή και εκεί στην Τουρκία και εδώ, έκανε μια έξυπνη αναφορά σε ένα ανέκδοτο, έκφραση καθημερινή όμως κυριολεκτικά ανέκδοτο στην περιοχή της Τόνιας του Πόντου, όπου σήμερα υπάρχουν επτά χωριά που ξέρουμε ότι ήταν εξισλαμισθέντες και έχουν το πνεύμα εκείνης της εποχής. Είπε ένα ανέκδοτο για έναν Τονιαλή θαρρείς και είχε βγει κατευθείαν από το πνεύμα του Διογένη.
ΠτΘ: κ. Παυλίδη σας ευχαριστούμε πολύ.
Α.Π.: Κι εγώ σας ευχαριστώ.
Πηγή: "Παρατηρητής της Θράκης" 16-07-2009