Η συμβολή των Ελλήνων που κατοικούσαν στις περιοχές που χάθηκαν οριστικά για τον ελληνικό κόσμο μετά το 1922, στην επανάσταση του 1821, παραμένει άγνωστη. Τα σχολικά εγχειρίδια της πατρίδας μας «ξεχνούν» στο θέμα αυτό -όπως και σε πολλά άλλα- τους Έλληνες της Μαύρης Θάλασσας, της Θράκης και της Ιωνίας. Εντούτοις η πραγματική διάσταση της καθοριστικής και πρωταγωνιστικής συμβολής των Ελλήνων που έδρασαν στη Ρωσία (οι περισσότεροι ήταν Ποντιακής καταγωγής και χρηματοδότησαν, οργάνωσαν και πολέμησαν για την ελευθερία) δεν μπορεί να αμφισβητηθεί.Το 1814 όταν ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία στην Οδησσό, η πόλη κατοικείται από 4000 Έλληνες, εκ των οποίων το 80% είναι Πόντιοι. Μεταξύ των μυημένων, φαίνεται να συμπεριλαμβάνονταν και κρυπτοχριστιανοί, ενώ σημαντική εκπρόσωπος της Ποντιακής συμμετοχής υπήρξε η οικογένεια των Yψηλαντών, η οποία θυσίασε θέσεις, πλούτο, καριέρα για να μπει μπροστά στον αγώνα της Ελευθερίας. Με την ανάληψη της αρχηγίας της Φιλικής Εταιρείας ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, περνάει τον ποταμό Προύθο στις 22 Φεβρουαρίου 1821 και υψώνει τη σημαία της Επανάστασης στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας στις 24 Φεβρουαρίου, εκδίδοντας την προκήρυξη της Επανάστασης με τον τίτλο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος», μία προκήρυξη με μεγάλο ουσιαστικό και συμβολικό περιεχόμενο.
Η αποφασιστική συμβολή του κινήματος του Αλέξανδρου Υψηλάντη στην επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 αναγνωρίζει και καταγράφει, μεταξύ άλλων, ο εκ Πελοποννήσου καταγόμενος και σύγχρονος της επαναστάσεως ιστορικός Ηλίας Φωτεινός «Τα εν τη Βλαχία της Ελληνικής Επαναστάσεως πράγματα συνήργησαν τα μέγιστα δια την προκείμενην υπόθεσιν της Ελλάδος με τον διασκορπισμόν τόσων μυριάδων Τούρκων, οι οποίοι ημποδίσθησαν απασχολούμενοι εν αυταίς ταις επαρχίαις της Μολδοβλαχίας δύο ολόκληρα έτη και με τον περισπασμόν αυτόν δεν έλαβον ευκαιρίαν του να επιπέσωσιν ομοθυμαδόν εις την εν Ελλάδι εκραγείσαν επνάστασιν». Ο δε Ιωάννης Φιλήμων, ιστορικός και αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 μα καταγωγή από την Θράκη, γράφει: «Εάν ο Υψηλάντης κατέβαινεν εις την Ελλάδα και εκείθεν εκήρυττε την επανάστασιν, ανεπίδεκτον εστίν πάσης αμφιβολίας, ότι θα κατεπνίγετο αύτη παρά των Τούρκων μόλις γενομένη…».
Στο προσκλητήριο για αγώνα και ελευθερία πολλοί Θράκες αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν στα πεδία των μαχών απανταχού στην Ελλάδα αλλά και στη Μολδοβλαχία. Πολλοί από τους άντρες του Ιερού Λόχου του Υψηλάντη ήταν Θράκες. Ο οπλαρχηγός Αθανάσιος Καράμπελιας από την Κορνοφωλιά της Δ. Θράκης, ο Γιάννης Καραγιάννης από τα Μάλγαρα της Ανατολικής Θράκης, ο Αδριανοπολίτης Γεώργιος Παπάς η Καραγεώργης, οι αδελφοί Κωνσταντίνος και Πασχάλης Ξενοκράτης από το Σαμάκοβο της Α. Θράκης, του οποίου η μόνη στολή Ιερολοχίτη σώζεται στο Ιστορικό Εθνολογικό Μουσείο Αθηνών, είναι κάποια ονόματα Ιερολοχιτών που σώθηκαν δια της παραδόσεως.
Θράκες συμμετείχαν στο Επαναστατικό σώμα του μυημένου στη Φιλική Εταιρία Εμμανουήλ Παπά στη Μακεδονία – Χαλκιδική και στο επαναστατικό σώμα του Καρατάσου. Μάλιστα ο Επίσκοπος Μαρώνειας Κωνστάντιος ηγήθηκε σώματος επαναστατών από τη Μαρώνεια κι έφτασε το Μάρτη του 1821 στη Μονή Εσφιγμένου στο Άγιο Όρος, όπου μετά τη Θεία Λειτουργία, με τις ευλογίες του, ο Εμμανουήλ Παπάς κήρυξε την Επανάσταση στη Μακεδονία.
Πολλοί άλλοι Θρακιώτες κατέβηκαν στην Νότια Ελλάδα και εντάχθηκαν στα επαναστατικά σώματα. Ενδεικτικά μνημονεύεται ότι 73 Αινίτες σκοτώθηκαν στις μάχες που δόθηκαν στην Πελοπόννησο και την Στερεά Ελλάδα. Αυτοί που κατατάχθηκαν στον τακτικό στρατιωτικό σώμα, με αρχηγό τον Δημήτριο Υψηλάντη, και αποτέλεσαν τον πυρήνα του πρώτου τακτικού Ελληνικού στρατού, δεν διακρίθηκαν μόνο για την βαθιά συναίσθηση του καθήκοντος προς την υποδουλωμένη Ελλάδα αλλά διακρίθηκαν και για το ήθος, την πειθαρχία και την εν γένει υποδειγματική συμπεριφορά.
Ο Χρήστος Βυζάντιος, ιστορικός και αξιωματικός του πρώτου αυτού Ελληνικού στρατού, γράφει μεταξύ άλλων: «Ούτοι (αυτοί που αποτελούσαν τον τακτικό στρατό) κατήγοντο ως επί το πλείστον εκ των κατεστραμένων υπό των Τούρκων επαρχιών και πόλεων της Θράκης, Μακεδονίας και της Μικράς Ασίας, των παρ αυταίς νήσων και λοιπών μερών, προ πάντων δε εκ νέων καλώς ανατεθραμμένων και τίνων ευπαιδεύτων, εχόντων καθαρόν αίσθημα πατριωτισμού…» Ενδεικτικά αναφέρονται: ο Κάρπος Παπαδόπουλος, ο Αθηναίος Κυνηγός, ο Κώστας Δεληολάνης, ο Σταύρος Σταμούλης και Χριστόφορος Σταυράκης από την Αδριανούπολη, οι Αινίτες Κωνσταντίνος Κοζαζόγλου και Αινίτης Στρατής, η Μαριγώ Σαραφοπούλου από τα Λάβαρα, κ.α.
Γνωστή επίσης είναι η προσφορά του Αντώνη Βισβίζη και της συζύγου του Δόμνας από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης. Ο καπετάν Αντώνης Βισβίζης ήταν μυημένος στην Φιλική Εταιρεία.Με το μπρίκι του την «Καλομοίρα» συμμετείχε στην Ελληνική Επανάσταση. Η Δόμνα και τα πέντε παιδιά τους τον ακολουθούσαν πάντα στις πολεμικές επιχειρήσεις Η Δόμνα Βισβίζη απέκτησε πολλές εμπειρίες και έτσι όταν σκοτώθηκε ο σύζυγός της συνέχισε με ανδρεία και ηρωισμό ως καπετάνισσα της «Καλομοίρας» διαθέτοντας όλη της την περιουσία για την συντήρηση του πλοίου. Επί τρία χρόνια 1821-1823 πρόσφερε τις υπηρεσίες της σε όλα τα ελληνικά πελάγη. Το 1823 παραχώρησε το πλοίο στην ελληνική διοίκηση για να μετατραπεί σε πυρπολικό και αποσύρθηκε από την ενεργό δράση. Με την «Καλομοίρα» πυρπολήθηκε από τον Πιπίνο στον Τσεσμέ η τουρκική φρεγάτα στην οποία βρίσκονταν το θησαυροφυλάκιο του σουλτανικού στόλου. Η Δόμνα έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής της στο Ναύπλιο, την Ύδρα και τη Σύρο. Την παρακολουθούμε μέσα από έγγραφα που σώθηκαν στα ελληνικά αρχεία - να τριγυρνά από τόπο σε τόπο, την Ερμιόνη, το Ναύπλιο, την Ερμούπολη της Σύρου στερημένη, περιφρονημένη, άστεγη με τα πέντε παιδιά της, να προστρέχει «εις το έλεος της σεβαστής επιτροπής της Ελλάδας και να ζητά βοήθεια»...
Το 1826 ο Σμυρνιός Ιωάννης Καρόγλου συγκροτεί στην Πελοπόννησο την «Ιώνιο Φάλαγγα». Εφεξής, ένα μέρος των Ιώνων, θα συμμετέχουν συγκροτημένα στην Επανάσταση.
Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει από το σχετικό δημοσίευμα της “Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος” στις 24 Ιουλίου 1826, συγκροτήθηκε στο Ναύπλιο δύο μήνες μετά την πτώση του Μεσολογγίου. Σκοπός της Φάλαγγας ήταν “… η εις εν σώμα ένωσις των εις την ελευθέραν Ελλάδα ευρισκομένων και υπό διαφόρους αρχηγούς διεσπαρμένων Ιώνων… δια να κατασταθώσιν ούτω χρησιμώτεροι εις τον υπέρ της ελευθερίας ιερού ελληνικού αγώνα.”
Η Επανάσταση του 1821 ξεκίνησε με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τέλειωσε με τον αδελφό του Δημήτριο ο οποίος συμμετείχε στην μάχη στη Πέτρα, η οποία ήταν η τελευταία της Επανάστασης. Ένας Πόντιος, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης άρχισε την Επανάσταση και ένας άλλος Πόντιος, ο αδελφός του Δημήτριος την τελείωσε. Για να τιμηθεί ο Δημήτριος Υψηλάντης, το φιλλεληνικό κίνημα των ΗΠΑ έδωσε το 1826 το όνομά του σε μία πόλη στο Μίσιγκαν.
ΑΙΩΝΙΑ Η ΜΝΗΜΗ ΑΥΤΩΝ
Σύλλογος Ποντίων Ν. Ξάνθης
Ρωμανίδης Ν. Θεόδωρος