 |
| Έθιμα της Πρωτομαγιάς στον Πόντο |
της Γιώτας Ιωακειμίδου*
Όλοι οι λαοί έχουν έθιμα και δοξασίες σχετικές με την Πρωτομαγιά. Στις προχριστιανικές αγροτικές κοινωνίες οι λατρευτικές τελετές σηματοδοτούσαν τη νίκη της ζωής και την αναγέννηση. Μέσα από τα έθιμα και τα δρώμενα αναδεικνυόταν η γονιμότητα των αγρών, των ζώων και των ανθρώπων.
Οι τελετές αυτές ήταν τα Ανθεστήρια στην αρχαία Αθήνα, τα Ροζάλια και τα Φλοράλια στην αρχαία Ρώμη, μέχρι τα σύγχρονα ευρωπαϊκά May mornings.
Το μαγιάτικο στεφάνι έχει και αυτό τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα. Κατά τον μήνα Θαργηλίωνα, ο οποίος αντιστοιχούσε περίπου με τον δικό μας Μάιο, στόλιζαν ένα κλαδί με κλαδιά οπωροφόρων δέντρων, μαζί με σκόρδα και κρεμμύδια, σύμβολα όλα της γονιμότητας της γης και της συνέχειας της ζωής.
Στον Πόντο επιβίωσαν πολλά από τα αρχέγονα αυτά έθιμα, ειδικά η παρουσία του σκόρδου και του κρεμμυδιού στο μαγιάτικο στεφάνι, τα οποία απέτρεπαν κάθε κακό.
Από νωρίς το πρωί ξεχύνονταν στα χωράφια για να ενωθούν με τη δύναμη της φύσης και να πάρουν και αυτοί δύναμη και υγεία. Κυλιόντουσαν πάνω στη χλόη, έπλεκαν στεφάνια, μάζευαν στις χούφτες τους το μαγιάτικο νερό, το οποίο πίστευαν πως έχει μαγικές ιδιότητες. Το μαγιάτικο νερό το έφτιαχναν με 7 είδη λουλουδιών (τριαντάφυλλα, βιολέτες, άνθη ροδακινιάς και ό,τι άλλο έβρισκαν), πρόσθεταν νερό και καρύδια και το άφηναν έξω όλη τη νύχτα. Με το χάραμα έπιναν από το νερό όλα τα μέλη της οικογένειας.
Στόλιζαν με κλαδιά αγριοτριανταφυλλιάς το λαιμό των ζώων και χτυπώντας τα με χλωρά κλαδιά από μασούρα (αγριοτριανταφυλλιά) και φουντουκιά, τα οδηγούσαν στα παρχάρια με τις ευχές: «να γαστρούσαι, να είσαι καματερόν, να γεννάς θελ΄κά». Τελευταίος από το μαντρί έβγαινε ο ταύρος, πάνω στα κέρατα του οποίου έσπαζαν μια χορτόπιτα λέγοντας την ευχή: όσα εδώκα σε, άλλα τόσα να φέρτς με» (όσες αγελάδες σου έδωσα, άλλες τόσες να μου φέρεις). Κατόπιν έδιναν κομμάτια της πίτας πρώτα στον ταύρο και μετά στις αγελάδες.
Τα κορίτσια στόλιζαν με λουλούδια του αγρού τα κεφάλια τους, τα αρνιά και τις αγελάδες. Τα στεφάνια τα έπλεκαν πάνω σε κλαδιά άγριας τριανταφυλλιάς (μασούρας), τα κλαδιά της οποίας πίστευαν πως έχουν μαγικές ιδιότητες. Ανάμεσα στα πολύχρωμα λουλούδια έβαζαν και μερικά αγκάθια, τα οποία θα εμπόδιζαν τα κακά πνεύματα και τις αρρώστιες να εισχωρήσουν μέσα στο σπίτι.
Ο αριθμός τρία πίστευαν από την αρχαιότητα ακόμα πως είναι μαγικός. Το κηρύκειο του Ερμή στους ομηρικούς ύμνους περιγράφεται ως ράβδος με τρία πέταλα. Κάπως έτσι ίσως διατηρήθηκε στον μακρινό Πόντο αυτός ο απόηχος της μαγικής ράβδου και η πρώτη δουλειά της οικοδέσποινας ήταν το πρωί της Πρωτομαγιάς να φτιάξει το «τρίβιτσο», δηλαδή μια βίτσα με τρία κλαδιά από φουντουκιά (λεφκουτάρ΄), αγριοτριανταφυλλιά (μασούρα) και αγριοδάφνη. Με το μαγικό αυτό ραβδί, σαν άλλη Κίρκη, έμπαινε στα δωμάτια των παιδιών και τους χτυπούσε ελαφρά λέγοντας: «Έρθεν ο Καλομηνάς, άλλαξον το χούι σ΄ (ήρθε ο Μάιος, άλλαξε συνήθειες). Το ίδιο έκανε και τα γαλοφόρα ζώα. Τα χτυπούσε στην πλάτης λέγοντας: «Έρθεν ο Καλομηνάς, να δίσ΄ πολλά γάλα» (Ήρθε ο Μάιος να δώσεις πολύ γάλα). Με το τρίβιτσο οδηγούσαν τα ζώα στα παρχάρια για να μην αρρωστήσουν και να δίνουν πολύ γάλα. Οι αγελάδες στεφανωμένες με στεφάνια από φενερίτας (μαργαρίτες, χαμομήλια) και μάραντα οδηγούνταν πολύ πρωί στη βοσκή με την ελπίδα ότι θα βοσκήσουν την «κιμιγιά» και έτσι θα δώσουν γάλα και βούτυρο απίστευτης ποιότητας και αρώματος.
Όπως είναι γνωστό το ψωμί κατέχει περίοπτη θέση σε όλες τις λαϊκές δοξασίες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Δεν θα μπορούσε λοιπόν να λείψει από τα έθιμα της Πρωτομαγιάς και το ψωμί. Η οικοδέσποινα και εδώ σηκωνόταν πολύ πρωί και έβαζε στο τραπέζι το «ευχιασμένον κολόθ΄». Αυτό το κολόθ΄(μικρό ψωμάκι), το είχε πάει στην εκκλησία τη Μεγάλη Πέμπτη για το ευλογήσει ο παπάς κατά την ακολουθία των 12 Ευαγγελίων. Το τραπέζι συμπλήρωνε το γάλα, το οποίο άρμεγε πολύ πρωί, για να έχουν γάλα οι αγελάδες ολοχρονίς. Τα μέλη της οικογένειας προγευμάτιζαν με αυτά και κατόπιν ξεχύνονταν στα χωράφια.
Το γάλα ήταν πολύ άφθονο τον Μάιο και καθώς έλεγε η παροιμία: «Έρθεν ο Καλομηνάς, γάλαν φα όνταν πεινάς». Πίστευαν ακόμα πως καθαρίζει το αίμα «Το γάλαν τη Καλομηνά καθαρίζ΄ το γαίμαν».
Ο Γ. Θ. Κανδηλάπτης στο έργο του «Δεισιδαιμονίαι και προλήψεις της Χαλδίας», μας παραθέτει τις δεισιδαιμονίες και τις παραγγελίες των ανθρώπων στην Χαλδία:
«Το βράδον κέσ΄ δέβα κόψον έναν κλαδίν μασούρας και έναν κομμάτ΄ δέβασον σ΄ απανωθύρ΄ τη πόρτας και άλλο κομμάτ΄ ΄ς ση μαντρί΄ την πόρταν και άλλο κλαδίν ξαν΄ δέβασον ΄ς σο δρανίν καικά΄ να λευτερούμες ασ΄ σοι μάισσας και ασ΄ εμάς καλλίον π΄ είναι.
Τέρεν, αδά εφτά ημέρας τη Καλομηνά τιδέν τρανόν δουλείαν ΄κί θα ευτάς. Πουδέν ΄κί θα πας, ΄ς σο λουτρόν κί θα πας και τη νύχταν παράκαιρα οξικέσ΄ ΄κί θα εβγαίντς.
Αν βρεχ΄, έπαρ΄ τη βρεχής το νερόν και κόλτσον το ΄ξύγαλαν. Κόψον τρία τρανά βουκέντρια, τα δύο θα είν΄ μασούρας ξύλον και τ΄ άλλο λεφτοκαρί΄, για να λαλούμε τα βούδε και τον βίον. Ατά τα τρία θα έχομ΄ ατα ους τον άλλον Καλομηνάν.(κατά το βράδυ κόψε ένα κλαδί αγριοτριανταφυλλιάς και ένα κομμάτι τοποθέτησε πάνω από την πόρτα και άλλο κομμάτι πάνω από την πόρτα του μαντριού και ένα ακόμα κομμάτι πάνω από την καπνοδόχο για να γλυτώσουμε από τις μάγισσες και τα ξωτικά. Κοίτα, τις πρώτες επτά μέρες του Μαΐου να μην κάνεις καμιά μεγάλη δουλεία. Πουθενά να μην πας, στο λουτρό δεν θα πας, έξω δεν θα βγαίνεις τη νύχτα περασμένη ώρα. Αν βρέξει, πάρε το νερό της βροχής και κάνε με αυτό γιαούρτι. Κόψε τρία μεγάλα ραβδιά, τα δυο θα είναι από ξύλο αγριοτριανταφυλλιάς και το άλλο από ξύλο φουντουκιάς. Με αυτά θα οδηγούμε στη βοσκή τα βόδια και τα αιγοπρόβατα. Αυτά τα τρία θα τα διατηρήσουμε μέχρι τον επόμενο Μάιο).
Γιώτα Ιωακειμίδου*
Φιλόλογος
Πηγή: Schooltime