 |
| Δεκαπενταύγουστος στην Παναγιά Σουμελά της Τραπεζούντας |
του
Μάξιμου Χαρακόπουλου*
Την πατρίδαμ έχασα, έκλαψα και πόνεσα... Ασυναίσθητα ψέλλιζα τα λόγια του ποντιακού μοιρολογιού όσο ανηφορίζαμε για την Παναγία Σουμελά, το ιστορικό μοναστήρι καύχημα των Ποντίων στην Τραπεζούντα. Η πρώτη εκείνη λειτουργία του πατριάρχη, 88 χρόνια μετά τη μικρασιατική καταστροφή, τον Δεκαπενταύγουστο του 2010, έμεινε χαραγμένη στη μνήμη όσων την ζήσαμε. Ήλπιζα ότι και φέτος θα αξιωνόμασταν να ανέβουμε το μονοπάτι για το μοναστήρι της Σουμελιώτισσας. Τον Ιούνιο, στο ετήσιο προσκύνημα της Καππαδοκίας ο Οικουμενικός ήταν χαρούμενος γιατί φέτος θα λειτουργούσε. Οι εργασίες συντήρησης που οι τουρκικές αρχές επικαλέστηκαν ως άλλοθι για την απαγόρευση της λειτουργίας τα δυο προηγούμενα χρόνια -ελάχιστα πιστευτές, καθώς η λειτουργία είναι υπαίθρια στον περίβολο της Μονής- είχε αναγγελθεί ότι ολοκληρώνονται. Δυστυχώς, τελευταία στιγμή έγινε γνωστό ότι... δεν ολοκληρώθηκαν!
Ήταν εμφανές από την πρώτη χρόνια ότι η λειτουργία στη Σουμελά προκαλούσε αντιδράσεις σε φανατικούς. Ίσως και γι αυτό, την άλλη χρονιά, η Αγία Σοφία στην Τραπεζούντα, ο μεγαλοπρεπής καθεδρικός ναός των Μεγαλοκομνηνών, όπου γίνονταν η στέψη των βασιλέων της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας μέχρι την άλωση της στα 1461, μετατράπηκε από μουσείο σε τζαμί. Η έξαρση του θρησκευτικού φανατισμού αντάμα με τον εθνικισμό και την ροπή στον αυταρχισμό χαρακτηρίζει την διακυβέρνηση Ερντογάν των τελευταίων χρόνων. Κι όμως, είχε ξεκινήσει αλλιώς... Με ανοχή στις μειονότητες και αίτημα για περισσότερη ελευθερία και δημοκρατία. Την ίδια εποχή είχε δώσει για λειτουργία και το εμβληματικό στους Αρμένηδες Ακνταμάρ στη λίμνη του Βαν. Που κι αυτοί, όπως κι οι Ρωμιοί υπέστησαν τα πάνδεινα στο γύρισμα του προηγούμενου αιώνα με τη Γενοκτονία των χριστιανών της Ανατολής.
Ανατρέχω στις σημειώσεις μου με νωπές τις εντυπώσεις από εκείνο το πρώτο προσκύνημα στη γη του μαρτυρικού Πόντου, στην Παναγιά Σουμελά που είχε κι αυτή τη μοίρα των Ποντίων. Έγινε πρόσφυγας και την εικόνα της σήμερα ασπάζονται μυριάδες ορθόδοξοι στην μονή της Παναγιάς Σουμελά στο Βέρμιο.
Δεκαπενταύγουστος 2010
«Χαρμολύπη. Αυτός ο εκκλησιαστικός όρος νομίζω ότι αποδίδει καλύτερα τα συναισθήματα όλων όσων βρεθήκαμε στην πρώτη λειτουργία στην Παναγία Σουμελά στην Τραπεζούντα του Πόντου. Χαρά γιατί 88 χρόνια μετά την μικρασιατική καταστροφή και το άδοξο τέλος του ελληνισμού της καθ’ ημάς Ανατολής θα ξανακούγονταν ψαλμωδίες στη μαρτυρική γη του Πόντου. Θλίψη για τα περασμένα μεγαλεία, που όπως λέει ο εθνικός μας ποιητής «διηγώντας τα να κλαις».
Ανεβαίνουμε τα τελευταία 500 μέτρα του μονοπατιού που οδηγεί στο μοναστήρι σύμβολο του ποντιακού ελληνισμού, την Παναγία Σουμελά. Το τοπίο γύρο μας καταπράσινο. Πυκνή βλάστηση με τα έλατα να υψώνονται θεόρατα προς τον ουρανό. Σε πολλά σημεία το νερό της βροχής έχει ξεπλύνει το χώμα και προσπαθούμε να ισορροπήσουμε πάνω στις ρίζες των δέντρων που έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι του μονοπατιού. Ο καιρός μουντός. Το μοναστήρι γαντζωμένο πάνω στο όρος Μελά προβάλει μπροστά μας τυλιγμένο μέσα σε νέφος ομίχλης. Τα χαράματα που ξεκινήσαμε από την Τραπεζούντα, την άλλοτε πρωτεύουσα των Μεγαλοκομνηνών έβρεχε. Όλοι ήταν ανήσυχοι πως θα γίνει η λειτουργία στον περίβολο της μονής με βροχή. Αν και η λειτουργία θα ξεκινούσε στις 10 έπρεπε να είμαστε για λόγους ασφαλείας, όσοι είχαμε την τύχη να φέρουμε στο λαιμό μας τις κονκάρδες εισόδου, από τις 7 στο μοναστήρι.
Οι Γκρίζοι λύκοι
Ο φόβος για προβοκάτσια ή αντιδράσεις ακραίων εθνικιστικών στοιχείων, όπως οι «Γκρίζοι λύκοι» ήταν έντονος όλες τις προηγούμενες ημέρες. Από τη στιγμή που δόθηκε η άδεια στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο να λειτουργήσει, το πατριαρχείο εργάστηκε αθόρυβα, έτσι ώστε να διασφαλιστεί ότι δεν θα υπάρξουν εξάρσεις και υπερβολές που θα θέσουν σε κίνδυνο την επανάληψη του προσκυνήματος κάθε χρόνο. Μια-μια ανοίγουν τα τελευταία χρόνια εκκλησιές και μοναστήρια στην άλλοτε χριστιανική Ανατολή. Χάρις στις άοκνες προσπάθειες του πατριάρχη του Γένους καθιερώθηκαν τα προσκυνήματα στην Καππαδοκία και τα Μύρα χωρίς ιδιαίτερες αντιδράσεις των ντόπιων. Μάλιστα, τώρα όλο και περισσότεροι δήμοι στην Καππαδοκία καλούν τον προκαθήμενο της ορθοδοξίας να λειτουργήσει σε εγκαταλελειμμένες εκκλησιές προσδοκώντας στο θρησκευτικό τουρισμό.
Στον Πόντο όμως, τα πράγματα δεν είναι το ίδιο απλά λόγω της φόρτισης που υπάρχει από τα ιστορικά γεγονότα που ακολούθησαν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Οι Τούρκοι αρνούνται ότι διέπραξαν γενοκτονία, ο πρωτεργάτης αυτής, αρχηγός των τσετών Τοπάλ Οσμάν θεωρείται ήρωας και το άγαλμά του βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της Κερασούντας. Ο φόβος αναβίωσης σχεδίων αυτονόμησης του Πόντου λόγω και της παραμονής στη Μαύρη Θάλασσα χιλιάδων μουσουλμάνων –κατ’ άλλους απόγονοι κρυπτοχριστιανών- που μιλούν το ποντιακό ιδίωμα, τα ρούμτζα, έριχνε για χρόνια τη σκιά του στην περιοχή. Πουθενά αλλού δεν υπήρχε τριψήφιο νούμερο στο οποίο μπορούσε κάθε Τούρκος του Πόντου να καλεί και να καταγγέλλει στις αρχές κινήσεις που θεωρούσε ύποπτες για την ακεραιότητα της χώρας. Συγγραφείς, όπως ο Ομέρ Ασάν που τόλμησαν να γράψουν για τον ιδιαίτερο πολιτισμό του Πόντου και των ελληνόφωνων διώχθηκαν και φυλακίστηκαν. Γι’ αυτό και η λειτουργία στη Σουμελά, όπου ανήμερα της γιορτής συρρέουν πολλοί ποντιόφωνοι μουσουλμάνοι ήταν μέχρι χθες ταμπού για τις τουρκικές αρχές. Η επιρροή των «Γκρίζων λύκων» στην περιοχή μεγάλη με την προπαγάνδα να γίνεται από τη μικρή ηλικία των παιδιών. Μες στην πόλη, επιστρέφοντας από το Κρυονέρι, το ύψωμα πάνω από την Τραπεζούντα, όπου είχαμε πάει να δούμε την εξοχική κατοικία του επιφανούς Ποντίου Καπαγιαννίδη, που μετετράπη σε μουσείο με την ονομασία «βίλα Ατατούρκ» επειδή κοιμήθηκε σε αυτή ο Κεμάλ, παιδάκια που χαιρετήσαμε από το λεωφορείο, αντί χαιρετισμού σχημάτισαν με τα δάχτυλα τους το έμβλημα των «Γκρίζων λύκων».
Άξιος - άξιος
Ανεβαίνουμε τις τελευταίες σκάλες για την είσοδο του μοναστηριού. Πολλοί σταματούν κάθε τόσο να πάρουν μια ανάσα και να χορτάσουν τα μάτια τους το ανεπανάληπτο τοπίο. Άνθρωποι κάθε ηλικίας, άλλοι με μπαστούνια, ακόμα και υποβασταζόμενοι ανηφορίζουν για το τάμα ζωής, τον κρυφό πόθο τριών γενιών Ποντίων να λειτουργηθούν στην Παναγία Σουμελά. Έλληνες, Ρώσοι, Γεωργιανοί, Κύπριοι, απόγονοι προσφύγων που σήμερα βρίσκονται σκορπισμένοι στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα βρέθηκαν εκεί για το ραντεβού με την ιστορία. Για το μνημόσυνο «των ειρηνικώς αλλά και μαρτυρικώς τελειωθέντων», όπως θα διαβάσει αργότερα ο πατριάρχης.
Περνούμε τη στενή είσοδο της μονής και κατεβαίνουμε τα σκαλιά για τον περίβολο όπου θα τελεστή η λειτουργία. Μπροστά μας σε όλο του το μεγαλείο το ιερό του καθολικού της μονής που έχει «αγκαλιάσει» το σπήλαιο όπου εναπόθεσαν την εικόνα της Παναγίας της Αθηνιώτισσας οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος τον 4ο αιώνα. Ιστορημένο με αγιογραφίες μέσα και έξω εντυπωσιάζει τον επισκέπτη. Δεξιά, τα κελιά που φιλοξένησαν την τελευταία αδελφότητα των μοναχών ορθώνονται πάνω στον βράχο θυμίζοντας από μακριά μονή του Αγίου Όρους. Αν και λεηλατήθηκαν και κατακάηκαν, τα τελευταία χρόνια που το μοναστήρι χαρακτηρίστηκε μνημείο του οικουμενικού πολιτισμού και μπήκε υπό την προστασία της UNESCO, τα κελιά και οι βοηθητικοί χώροι ανακαινίζονται.
Περιδιαβαίνουμε τους χώρους της μονής. Η παρουσία της αστυνομίας κάτι παραπάνω από έντονη. Ακόμη και ελικόπτερα θα σηκωθούν να κατοπτεύσουν το χώρο την ώρα της λειτουργίας. Οι «Γκρίζοι λύκοι» που κάποτε επιχείρησαν στην Καππαδοκία να δημιουργήσουν επεισόδιο σε βάρος του πατριάρχη δεν θα εμφανιστούν. «Το παρακράτος στην Τουρκία υπάρχει όσο το επιθυμεί το επίσημο κράτος» θα σχολιάσει ένας φίλος. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες, οι κακοτεχνίες σε κάποιες περιπτώσεις, όπως οι αγιογραφίες της Παναγίας και του Παντοκράτορα στην οροφή του σπηλαίου της μονής… βγάζουν μάτια. Όχι σαν αυτά που έχουν βγάλει οι Τούρκοι από τις εικόνες των αγίων όπου έφταναν τα χέρια τους. Σε όσες εκκλησιές και αν έχω πάει στη Μικρά Ασία, οι Άγιοι μας είναι συνήθως αόμματοι! Στις εξωτερικές αγιογραφίες του καθολικού οι πληγές του μνημείου έχουν ονοματεπώνυμο. Φρόντισαν γι’ αυτό οι δράστες αφήνοντας ως τρόπαιο χαραγμένο στις αγιογραφίες το όνομα τους. Διαβάζω: YAVUZ, MEHMET κλπ.
Όλο και στριμωχνόμαστε στην κλιμακωτή αυλή της μονής, οι τυχεροί με την άδεια εισόδου της νομαρχίας Τραπεζούντας. Οι άλλοι θα παρακολουθήσουν την ιστορική λειτουργία από γιγαντοοθόνη που έχει στηθεί σε ένα πλάτωμα πριν το ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί στο μοναστήρι. Και οι άλλοι, οι αναρίθμητοι ορθόδοξοι όπου γης από τις τηλεοράσεις, καθώς κανάλια απ’ όλο τον ορθόδοξο κόσμο ήταν εκεί.
Ο μητροπολίτης Δράμας Παύλος, ψυχή του προσκυνήματος, μοναδικός ποντιακής καταγωγής επίσκοπος της ελλαδικής εκκλησίας και ηγούμενος μέχρι πρότινος της μονής Σουμελά στο Βέρμιο, ρυθμίζει τις τελευταίες λεπτομέρειες πριν την έλευση του πατριάρχη. Αντίγραφο της θαυματουργής εικόνας που το 1930 κατόπιν συμφωνίας Βενιζέλου-Ινονού μεταφέρθηκε στην Ελλάδα, τοποθετείται στο κέντρο της αυλής. Καθώς δεν χτυπούνε τα σήμαντρα και οι καμπάνες της μονής, η αμηχανία της στιγμής την ώρα της προσέλευσης του πατριάρχη θα σπάσει με την ιαχή άξιος- άξιος και παρατεταμένα χειροκροτήματα.
Τ' εμέτερον η Παναΐα
Στο εκκλησίασμα, Έλληνες και Ρώσοι βουλευτές, δήμαρχοι και εκπρόσωποι διασπασμένων ποντιακών ομοσπονδιών –αχ αυτό το σαράκι του διχασμού! Ο Πατριάρχης του Γένους ψάλει «εν τη κοιμήσει τον κόσμον ού κατέλιπες Θεοτόκε» και γύρω του μάτια δακρυσμένα. Κάθε λέξη, κάθε ψαλμός, εδώ αποκτά ξεχωριστό, συμβολικό περιεχόμενο. Μαζί του συλλειτουργούντες ο Δράμας και ο μητροπολίτης του πατριαρχείου Μόσχας Τύχων. Συμπροσευχόμενοι οι μητροπολίτες Νεαπόλεως Βαρνάβας και Μεσσηνίας Χρυσόστομος, κληρικοί από την Ελλάδα, το Άγιον Όρος και τις χώρες που βρέχονται από τη Μαύρη Θάλασσα. «Κύριε, Κύριε επίβλεψον εξ ουρανού και ίδε και επίσκεψε την άμπελον ταύτην» η φωνή του πατριάρχη αντιλαλεί στο όρος Μελά και ρίγη συγκίνησης διαπερνούν το εκκλησίασμα. «Σήμερον σταματούν τα δάκρυα της Παναγίας καθώς υποδέχεται εδώ τα παιδιά της» θα πει στο κήρυγμα του και θα προσθέσει «ο Πόντος γίνεται πραγματικά εύξεινος». Ο Οικουμενικός πατριάρχης Βαρθολομαίος, που αξιώθηκε να είναι ο πρώτος προκαθήμενος της ορθοδοξίας που λειτουργεί στη Σουμελά, μνημόνευσε από τους κτήτορες της μονής μέχρι τον τελευταίο μητροπολίτη Τραπεζούντος, τον Χρύσανθο. Τους ειρηνικώς άλλα και τους μαρτυρικώς τελειωθέντες Ποντίους. Και ο λόγος του, μήνυμα ειρήνης, κατέληξε με το ελπιδοφόρο «ανθεί και φέρει κι’ άλλο».
Και οι πέτρες ράγισαν ακούγοντας τον κεμεντζέ, την ποντιακή λύρα να συνοδεύει την βροντερή και κάποιες στιγμές τρεμάμενη φωνή του μητροπολίτη Δράμας Παύλου να ψάλλει το ποντιακό μοιρολόι «Η Παναΐα λειτουργά και ο ηγούμενον κοιμάται».
Και ύστερα πήραμε το μονοπάτι της επιστροφής με τον κεμεντζέ να παίζει και του Πόντιους να τραγουδούν και να πανηγυρίζουν σαν άλλοτε για τη μεγάλη γιορτή και την Παναγία που έκανε το θαύμα της 88 χρόνια μετά την καταστροφή.
Ένα βήμα που πρέπει να έχει συνέχεια
Μοναδικές στιγμές συγκίνησης και κατάνυξης ζήσαμε όσοι συναποτελέσαμε το εκκλησίασμα στην πρώτη λειτουργία στην ιστορική μονή της Παναγίας Σουμελά στη Τραπεζούντα μετά τον ξεριζωμό των Ποντίων το 1922. Στο μοναστήρι, μπορεί να μην χτύπησαν τα σήμαντρα, όμως, σχεδόν εννιά δεκαετίες μετά την Έξοδο των Ρωμιών από την πάλαι ποτέ χριστιανική Ανατολή ακουστήκαν και πάλι ψαλμωδίες. Ορθόδοξοι από την Ελλάδα, τη Ρωσία και τον Καύκασο δάκρυσαν ανάβοντας ένα κερί στην Κυρά του Πόντου.
Η Παναγία Σουμελά, προμαχώνας ορθοδοξίας για 15 αιώνες, πηγή δύναμης και αισιοδοξίας για τους Έλληνες της Μαύρης Θάλασσας και τον ευρύτερο μικρασιατικό ελληνισμό ξαναλειτούργησε χάρις στις άοκνες προσπάθειες του Οικουμενικού μας πατριαρχείου, που φυλάγει Θερμοπύλες στο Φανάρι. Με επιμονή, αποφασιστικότητα και καρτερία πέτυχε τα τελευταία χρόνια να ξεπεράσει εμπόδια και αγκυλώσεις του παρελθόντος, έτσι ώστε να μπορέσουν να λειτουργήσουν και πάλι εκκλησιές στην Καππαδοκία και ολόκληρη τη Μικρά Ασία.
Είναι θετικό το γεγονός ότι στη γείτονα χώρα αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι τα μνημεία στην καθ’ ημάς Ανατολή δεν είναι μόνο μνημεία ελληνικά και χριστιανικά, αλλά πρωτίστως μνημεία του παγκόσμιου πολιτισμού και ως τέτοια οφείλουν να τα προστατεύουν. Η άδεια λειτουργίας της ιστορικής μονής της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο είναι ένα βήμα ειρηνικής συνύπαρξης και συνεργασίας Ελλάδας και Τουρκίας. Ένα βήμα που πρέπει να έχει συνέχεια με την καθιέρωση της εορτής της Παναγίας στο όρος Μελά και πάλι ως πανορθόδοξου προσκυνήματος. Η προσέλευση χιλιάδων προσκυνητών από όλο των ορθόδοξο κόσμο, παρά το φόβο για προβοκάτσιες και αντιδράσεις ακραίων εθνικιστικών στοιχείων της γείτονος δείχνει ότι η πίστη και στις ημέρες μας κάνει θαύματα. Τίποτα δεν είναι οριστικά χαμένο αν δεν το διαγράψουμε από τις καρδιές μας».
* Ο βουλευτής κ. Μάξιμος Χαρακόπουλος, που έλκει καταγωγή από τις αλησμόνητες πατρίδες της Ανατολής, συμμετείχε στις 15/08/2010 στην πατριαρχική αποστολή στην Τραπεζούντα για την πρώτη λειτουργία στην Ιερά Μονή της Παναγίας Σουμελά μετά την μικρασιατική καταστροφή.
